Microsoft Word Agaoglu-Kitab 2 a doc
Yüklə 15,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 qorunub saxlanılır. Türk-tatarların Qərbi Asiyaya soxulmasın- dan sonra, türk qadınları daha yüksək müvəffəqiyyətlə Misirdə məmlüklərin, Kiçik Asiyada səlcuqların, İranda atabəylərin arasında və Hindistanda öz fəaliyyətini davam etdirirdilər. Xaç yürüşləri dövrünün məşhur qəhrəmanı Səladdinin arvadı, Sit ül-Şam (“Suriya xanımı”) tituluna layiq görülmüş Xədicə Suriyada, qardaşının mülkünün bir çox guşələrində kollegiya və məktəblərin əsasını qoymuşdu. Dəməşqdəki məktəblərin biri onun adını daşıyırdı. Digər Səlcuq hökmdarının arvadı Turxan-xatın öz mülkünü müstəqil idarə edirdi, onun öz müşa- vir və nazirləri var idi və tarixçilərin təbirincə, İranda əxlaqın yüksəldilməsi işinə bu qadının təsiri olduqca böyük idi; Atabəyin arvadı – Saada-Tarxan-xanım ləqəbi olan bir şahzadə – ərinin vəfatından sonra hökumət naibi olmuşdu; o, elm və incəsənət xadimlərinə himayədarlıq etmiş və onun sarayı “nadanlıq zülməti sanki bütün Qərbi Asiyanı bürüdüyü bir dövrdə ən möhtəşəm bir saray idi”. Lakin o, islam İranında çarlıq edib şöhrət qazanmış yeganə qadın deyildi. Atabəylər ailəsindən olan Alma-Xatın Şirazda çarlıq edib, şəhəri incəsə- nət nümunələri ilə bəzədiyinə görə məşhurlaşmışdı. Tarixçilər onu “sarayda ədəbiyyat, elm və teologiya mövzularında müzakirələr təşkil edən, şair və alimləri böyük rəğbətlə qarşı- layan mömin qadın” kimi təsvir edirlər. Misirdə də nüfuza və savada malik olan qadınların ictimai həyata təsiri böyük idi. Onlardan birinin təşəbbüsü ilə “Dar ül- Hikmət” (elmlər evi) adlı məşhur elmlər akademiyası təsis edilmişdi; bu akademiyada elmlərlə yanaşı, müxtəlif fəlsəfi və teosofik təlimlər tədris olunurdu, akademiyanın mühazirəçiləri və dinləyiciləri arasında qadınlar da az deyildi. Misirdə müstə- qil hökmdarlıq edən iki şahzadə qadın Sitt ül-Mülk və Saqrru- Dur bu akademiyada təhsil almışdılar. “Müsəlmanların hökm- darı” adına layiq görülmüş Saqrru-Dur böyük istedada və siyasi ədəbə malik idi. Həmin dövrdə çarlıq edən XI Lüdoviqin xaç yürüşü müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnmiş və Lüdoviqin 81 özü əsir düşmüşdü. Məmlüklər dövründə qadın cəmiyyətdə daha yüksək mövqe tutmağa nail olmuşdu; Bağdad qadınlarını təqlid edərək, Qahirə qadınları salonlarda konsert və yığın- caqlar təşkil edir və orada öz dövrünün məşhur şairləri ilə yarışa girirdilər. Hindistanda da bir çox nurlu qadın simaları ilə rastlaşırıq və onların bəziləri indi hətta Avropada da məşhurdur. Onlardan birini – Mehri-ün-Nissəni – bəstəkar Mur, “Lalla-Ruk” opera- sında təsvir etmişdi. Fars və ərəb ədəbiyyatının mahir bilicisi olmaqla yanaşı, o, həm də improvizasiya istedadına malik musiqiçi idi. Sadə bir farsın – sonralar Böyük Moğolun vəziri olmuş Əkbərin – qızı olan bu qadın, hökmdarın oğlu Cahangirə ərə getmiş və Nuri-Cahan kimi məşhurlaşmışdı. Tarixçi yazır: “Ailə həyatının ilk günündən onun imperatora, saray həyatına və bütövlüklə xalqa təsiri aydın duyulurdu: atası və qardaşları məhz onun təkidilə vəzir vəzifələrində çalışmış və Cahangirin çarlığı dövründə ölkənin çiçəklənməsi naminə uğurla fəaliyyət göstərmişlər; onlardan biri – Asəf isə indiyədək Şərqdə müd- riklik, nəzakət və zəka sahibi kimi tanınır. Lakin imperiyanın həqiqi hökmdarı məhz Nuri-Cahan idi, və kütləvi həftəlik ibadət olan xütbənin aparılmasından başqa bütün hakimiyyət atributları ona mənsub idi. O, saray adamlarını və dövlət xa- dimlərini qəbul edirdi; sikkələrdə Cahangirin adı ilə yanaşı onun da adı həkk olunurdu; o, yoxsullara yardım göstərir, ye- tim qızları cehizlə təmin edirdi; eyni zamanda, bu qadın yollar çəkir və şəhərləri abadlaşdırır, xeyriyyə təşkilatları, məktəb və xəstəxanalar təsis edirdi; yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, məhz onun imzaladığı fərmanla hindlilərə insanların qurban kəsil- məsi və ərləri ölmüş qadınların onlarla birgə diri-diri torpağa basdırması qadağan edilmişdir. Eyni zamanda, o, ilk dəfə xeyriyyə bazarına bənzər bir tədbirin təşəbbüsçüsü idi: hər il Novruz günü – martın 9-da – şahzadə xanımlar və ali təbəqəyə mənsub qadınlar cavahirat və əl işləri sərgisini təşkil edirdilər; 82 bu sərgini hamı ziyarət edə bilərdi; əldə edilən böyük məbləğdə pullar imperiyanın yoxsulları arasında bölüşdürülürdü. Heç bir zaman Suriya və İranın təsirinə məruz qalmayan İspaniyaya gəldikdə isə burada müsəlman qadını, Mavritaniya hökmranlığı dövrünün axırına qədər kişilərlə bərabər hüquqlara malik idi. Başqa cür ola da bilməzdi; namus kodeksi olan və daim qadınları tərənnüm edən orta əsrlər cəngavərliyi ilk dəfə Kordovada III Əbdürrəhman və II Hakim dövründə meydana gəlmiş, sonra isə Qrenada və Bənunəsrdə inkişaf etdirilmişdi. Əbdürrəhman mərhum qadınının heykəlini onun şərəfinə ucal- dılmış və onun adını daşıyan Əl-Həmra sarayının qapılarında ucaltmışdı. Kordovanın və İspaniyanın digər şəhərlərinin yara- şığı olan başqa bir sarayın – Əli-Zəhranın tikilməsi də bu qadı- nın adı ilə bağlıdır. Özü alim olan Xəlifə II Hakimin katibəsi onun nazirlərindən birinin arvadı idi. Bu dövrdə İspaniyada ədəbiyyat və elm sahəsində nüfuz sahibi olmuş qadınlar o qədər idi ki, onların hamısının adını çəkmək mümkün deyil; bu dövrün məşhur şairləri ilə adı bir cərgədə çəkilən şairə – şah- zadə Validədir; teologiya professoru Ümmü-Sələmə; Qvadalk- viviri tərənnüm etmiş Həssənə və Ümm-ül-Üla; və nəhayət, Əl- Əruziyyə – qrammatika və rapsodiya professoru. İspan qadın- ları ictimai tədbirlərdə, saray şənliklərində, turnirlərdə sərbəst iştirak edirdilər. Eyni zamanda, qadınlar məscidlərə gedir və şairlər bu qadınları mənzərəli çəmənlikdə bitən bahar güllərinə bənzədirdilər. Saratsin cəngavərlərinin qılınc və dəbilqələrində “Allah və səcdə etdiyim xanımın adı ilə!” sözləri yazılmışdı. Qadın kişini alicənab əməllərə ruhlandırır, kişi isə göstərdiyi qəhrəmanlıqlara qarşı qadının münasibətini səbirsizliklə gözləyir. Qadının təsiri ədəbiyyat və elm sahəsində də aydın duyulurdu. İspaniyada islamın süqutu və türk-tatar tayfalarının İran-Su- riya əxlaq qaydalarının təsiri altına düşməsi nəticəsində ictimai həyatda qadınların iştirakı və nüfuzu zəifləyir və qadın azadlığı ideyası tədricən sönür; hərəm və hərəm ağaları dövrü başlayır, 83 bu təsisatların tətbiqi və yayılması hər yerdə çürümə yoluxması ilə nəticələnir. Müsəlmanların ali təbəqələri arasında ailə həya- tının kədərli mənzərələri bizə çox yaxşı məlumdur, ona görə də bu barədə bir daha danışmağa dəyməz; digər tərəfdən biz özü- müz də o təbəqəyə mənsub olduğumuza görə bizim üçün o ba- rədə danışmaq ağır və kədərlidir; işıqsız, əzab-əziyyətli həyata məhkum edilmiş ana və bacılarımızın taleyinə biganə qalmaq mümkün deyil. Müsəlmanların nicatı, onların mənəvi və siyasi yüksəlişi iki məsələnin həllindən asılıdır: qadın məsələsi və əlifba islahatı. Yalnız azad, müstəqil düşüncəyə malik ana və övrət olduğu halda, müsəlman qadını, öz sosial funksiyalarını məqsədyönlü tərzdə həyata keçirə bilər; yalnız bu şərtlə o, öz övladlarında xarakter və iradə tərbiyə edib, ictimai həyat üçün vacib olan hiss və düşüncələri tətbiq etməyə qadirdir; indiki şəraitdə isə onların uşaqları əbəs məxluq deyilmi? Fiziki inkişafı ləngidən, boğucu hərəm mühitində tənbəl, cismani ömür sürən qadının taleyi bütövlükdə xalqın fiziki cəhətdən pozulmasına güclü təsir göstərir. Əlifbanın çətinlik- ləri isə dilin tədrisi prosesini xeyli mürəkkəbləşdirərək müsəl- manların işığa yolunu bağlayır. Qadının vəziyyəti və əlifba mə- sələsi – islam dünyasının qatı düşmənləri, onu ölümə sürük- ləyən sağalmaz xəstəliklərdir. Çox vaxt bu iki məsələyə az-çox ciddi münasibət müşahidə olunur. Lakin Konstantinopolda, Qahirədə, Bombeydə və Kəlküttədə hər iki cinsə mənsub uşaqlar üçün məktəblərin təsis edilməsi və əlifbanın islahatı istiqamətində yarımçıq tədbirlər kifayət deyil; onlar, xronik, ölüm hədəsi daşıyan xəstəliyin müalicəsinə doğru yönəldilmiş zəif təsirlərdir. Müsəlman dünyasının qəflət yuxusundan oyadılması, onun mədəni xalqlar sırasına daxil olması üçün güclü sarsılma olmalıdır ki, müsəlmanlar da öz islah edilmə mərhələsini keçsin və nəticədə onlardan da möhkəm iradəyə malik, canından keçməyə hazır olan bir rəhbər çıxmış olsun. Bu islahatçı, islamın özündə, onun tarixində və ənənələrində bərəkətli bir zəmin tapacaq. Təkrar edirik: nə Quran, nə də 84 Şəriət özlüyündə tərəqqinin düşmənləri deyil; özlərini islam ideyasının daşıyıcıları sayan şeyxlər və üləmalar, bəd məqsəd- lərlə, oradakı fikirləri təhrif edib, onları mədəniyyətin barışmaz düşmənlərinə döndərmişlər. Misir islahatçısı Məhəmməd Əli, Misir şeyxləri və üləmalarını saraya toplayıb, sadiq əsgərlə- rindən ibarət üçcərgəli sıralar əhatəsində onları ölümlə hədələyərək, onun islahatlarına imza atmağa məcbur edərkən bunu çox gözəl anlayırdı. İslam dini, mahiyyətinə görə, nikbin, mütərəqqi bir dindir. Fatalizm haqqında təlim burada hər hansı bir kədərli qüvvənin qorxunc, əzabverici təzyiqi kimi deyil, baş vermiş hadisəni “post factum” kimi qəbul edib, onunla barışmağı təmin edən qüvvətverici və ürəkverici amil kimi çıxış edir. Peyğəmbər dəfələrlə təkrar edirdi: “Dəvəni Allaha tapşır, amma əvvəlcə onun dizlərini kəndirlə bağla”. Rus dilindən tərcümə edəni: Rüfət Şərifov 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR Ön söz (Ufuk Özcan) .................................................................. 3 Əhməd Ağaoğlunun “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsərinə elmi-tənqidi yanaşmalar ................................................. 5 İslama görə və islamiyyətdə qadın (Rüfət Şərifovun tərcüməsində)............................................................................ 51 Женщина по исламу и в исламе (əsərin rusca mətni)............ 85 Qeyd Qeyd Чапа имзаланмышдыр 14.06.08. Каьыз форматы 60х84 1/ 16. Физики чап вяряги 9.25. Тираж 500. “Леттерпресс” ММЪ-нин мятбяясиндя чап олунмушдур. Цнван: Бакы, Я.Нахчивани, 55 e-mail: office@letterpress.az Yüklə 15,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|