17
vəziyyəti barəsində düşünmüşdür. O, sonralar həmin hadisəni
xatırlayaraq yazırdı: “Mən bu erməni qızı ilə uğraşırkən, həp
oradakı həmşirələrimi, amcazadə və bacılarımı xatırlayaraq
heyrətlərə dalırdım. Evimizdə on ikiyə qədər böyük-kiçik qızlar-
dan – bir qisminin bəzi Quran surələrini əzbərdən bildiklərindən
başqa – heç bir şey öyrənmədiklərini, bilmədiklərini və bir çox
nəsillər belə gəlib keçdiyini və bir çoxlarının da belə davam edə-
cəyini düşünür, yenə heyrət edirdim! Mən hələ ki, hökm edəcək
hal və vəziyyətdə deyildim. Hətta aldığım tərbiyə icabı olaraq,
qızların belə açıq-saçıq, erkəklərlə görüşmələrini, onlardan dərs
almalarını qınayacaq bir zehniyyət içindəydim. Elə zənn edirəm
ki, əyər iki sənə əvvəl, mənə o erməni qızına dərs vermək təklif
edilmiş olsaydı şiddətlə rədd edərdim. Çünki haramın iki tərəfi
olduğuna dərindən imanım vardı!”
25
. Ə.Ağaoğlunun qızı Sürəy-
ya Ağaoğlunun “Bir ömür belə keçdi” əsərində
26
də böyük mü-
təfəkkirin qadın problemləri ilə bağlı düşüncələrinə və şəxsi
həyatında bu arzuların tətbiqinə dair maraqlı faktlara rast gəlmək
mümkündür.
Yaradıcılığındakı əsas təmayülləri getdikcə aydınlaşmaqda
olan Əhməd Ağaoğlu XX əsrin ilk illərindən etibarən Əlimərdan
bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd ağa Şahtax-
tinski kimi ziyalılarla birlikdə islahatçılıq hərəkatının önəmli
simalarından birinə çevrilir. Fransadan Azərbaycana dönər-dön-
məz girişdiyi ilk işlərdən biri, Avropa elmi-mədəni mühitinin,
şərqşünaslıq sahəsində dünya şöhrətli alimlərdən aldığı təhsilin,
Şeyx Cəmaləddin Əfqani kimi reformalar tərəfdarı olan şəxsiy-
yətlərlə ünsiyyətin onun gələcək fəaliyyəti üçün açdığı perspek-
tivlərə uyğun olaraq islamiyyətdə köklü islahatların aparılması
zərurətini ortaya qoyan əsərlər qələmə almasıdır. O, bu yazıla-
rında pantürkizmdən çox, islami dəyərləri önə çıxarmağa üstün-
25
Samet Ağaoğlu. Babamdan hatıralar. Ankara, Zerbamat matbaası, 1940, s.
81-82.
26
Sürəyya Ağaoğlu. Bir ömür belə keçdi (Vilayət Quliyevin “Ağaoğlular”
kitabında, s. 138-159). Bakı, Ozan, 1997, 236 s.
18
lük vermiş və əsasən islamın tənəzzülünə səbəb olan amilləri
araşdırmışdır. Eyni zamanda, islamiyyətlə hüquqi-demokratik
idarə üsulunun uzlaşa biləcəyi düşüncəsinin parlaq təbliğatçısı
kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Qeyd edilməlidir ki, ilk vaxtlar Əhməd bəy Ağaoğlunun yeni-
ləşmə hərəkatına dair irəli sürdüyü təkliflər üzdə birbaşa siyasi
xarakter daşımırdı. Çünki, tədqiqatçı-alim Ufuk Özcanın da çox
gözəl şərh etdiyi kimi
27
, demək olar ki, ortada, təkliflərinin
konkret bir siyasi proqramla dəstəkləndiyini təsdiqləyən elə bir
fakt yoxdur. O, islam aləmindəki problemlərin həlli yollarının
siyasi deyil, daha çox mədəniyyət məsələləri ilə bağlı olduğu
fikrini israrla müdafiə edir və bu xüsusda əsasən bir neçə amilin
önə çıxarılmasını zəruri sayırdı. İslam cəmiyyətinin mövcud
vəziyyətdən çıxış yolunu qadının ictimai-sosial vəziyyətinin
yaxşılaşdırılması ilə, dil və əlifbanın islahıyla məhdudlaşdırması
da bu yanaşmanın göstəricisidir və bu da məhz ilk dəfə “İslama
görə və islamiyyətdə qadın” və daha çox “İslam və Axund” adı
ilə tanınmış “İslam, Axund və Hatifülqeyb” əsərlərində, eləcə də
onlarla məqaləsində öz əksini tapmaqdadır.
Ağaoğlu bu dövr yazılarında belə iddialar qaldırır ki, islam
nəzəriyyədə mütərəqqi dindir və Abbasilərin orta dövrlərinə
qədər bu mütərəqqi mahiyyətini mühafizə edə bilmişdir. Lakin
daha sonra yad təsirlər nəticəsində islamiyyət tənəzzülə uğramış
və böhran prosesinə girmişdir. İslam dünyasında qədim fars və
süryani ənənələrinin, islami dəyərləri üstələməsindən sonra
qadın, mədəni və ictimai baxımdan üstün mövqeyini itirməyə
başlamışdır. Türk-tatar qövmlərinin islamiyyəti qəbul etməsinə
təsadüf edən dövrdə qadının vəziyyəti təkrar yüksəlmişsə də, bu
güclü ünsürün ənənələri belə Şərqin ən qədim və köklü ənənə-
lərinə sahib olan farsların və süryanilərin əzici təzyiqinə məruz
qalmış, qadın yenidən ictimai həyatdan çəkilmiş və sonunda bu-
günkü acınacaqlı səviyyəsinə enmişdir. Beləcə, İran ənənəsində
27
Ufuk Özcan. Ahmet Ağaoğlu ve rol değişikliği (Yüzyıl dönümünde batıcı
bir aydın). İstanbul, Donkişot yayinlari, 2002, s. 46.
19
ən qədim dövrlərdən üzü bəri mövcud olan örtünmə və poliqa-
miya islam dünyasına yayılmışdır. Bu dövrü islam tarixinin ən
qaranlıq çağı kimi xarakterizə edən Ağaoğluna görə, əcəm
ənənələrinin pozucu təsirlərinə hələ məruz qalmayan türk və
tatarlar arasında, İspaniya mağribilərində qadının sərbəstliyinə
bağlı ənənələr hələ davam etməkdəydi. Buradan çıxarılacaq
məntiqi nəticələrdən biri, Ağaoğlunun ənənəvi fars kültürünün
üstünlüyü düşüncəsindən uzaqlaşaraq azərbaycanlıların modern
milliyyətçi idealına yaxınlaşmış olmasıdır. İkinci bir tərəfi isə
bundan ibarətdir ki, diqqəti islamda islahat zərurətinə yönəldən
Ağaoğlu, islamiyyətin ilk qaynaqlarına geri dönüş idealını
qabartmağa səy göstərir. Ufuk Özcana görə bunu, dinin canlan-
dırılması üçün islam dünyasının uzun bir tarixi dövrü əhatə edən
təcrübələrə əhəmiyyət verilməməsi kimi dəyərləndirmək olar:
“Bu şəkliylə bütövlükdən məhrum bir islam anlayışını irəli
sürmüşdür. İslamiyyətin fərqli dönəm və məkanlar içindəki
təcrübələrini bir-birindən qopuq proseslər olaraq görən Ağaoğlu,
bu bir-birindən qoparılmış və fərqliləşdirilmiş təcrübələri Qərbin
modern qavram və meyarlarına müraciət edərək müəyyənləşdir-
məyə çalışmışdır”
28
.
Ağaoğlunun, islamiyyətin meydana gəlməsi və mənşəyi ilə
bağlı gəldiyi qənaətləri (həmin dövrdə “panislamist” adlandırıl-
masına baxmayaraq), varmaq istədiyi məqsədləri mömin bir
dindarın idealları ilə eyniləşdirmək tamam yanlış olardı. Ufuk
Özcanın şərhinə görə isə, islamiyyətin ilk qaynaqlarını önə çıxa-
rarkən Ağaoğlunun əsl məqsədi, bu dinin orijinal dəyərlərini
ucaltmaq deyildi. “Əksinə, bütün diqqətini islamiyyətin başlan-
ğıc mərhələsi üzərində cəmləşdirməsi ona, daha sonrakı dövrə,
xüsusilə xəlifələr və məzhəbləşmələr dönəminə dəyər verməmək
və böyük ölçüdə inkar etmək fürsətini verirdi. İslamiyyəti,
tamamən fərqli şərtlərin məhsulu olan modern anlayışlarla açıq-
lamağa çalışan Ağaoğlu, dini islahat düşüncəsini də eyni anla-
28
Ufuk Özcan. Ahmet Ağaoğlu ve rol değişikliği (Yüzyıl dönümünde batıcı
bir aydın). İstanbul, Donkişot yayinlari, 2002, s. 48.
Dostları ilə paylaş: |