Microsoft Word Agaoglu-Kitab 2 a doc
Yüklə 15,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 illərində bir panislamist olaraq xarakterizə olunmayacağı açıqdır. Daha uyğun bir deyişlə, Ağaoğlunun düşüncəsində yer alan kosmopolitizm, milliyyətçilik və islam zəncirində islamın olduqca zəif bir halqa təşkil etdiyi söylənilə bilər” 39 . Yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərində fərqli mövqelərdən çıxış edən Ağaoğlu, həqiqətən də “Həyat” qəzetində ərəblərin “islamın ehtişamını yox etmək” və “islam tarixinin səhifələrini qanla doldurmaq”dan cavabdeh olduğuna dair ifadələr işlətmiş və islam dünyasında oyanış hərəkatlarının öncüllük rolunu “ərəb olmayan xalqlara” aid etmişdir. Ufuk Özcan bu faktları fərqli mövqedən dəyərləndirərək yazır ki, islamiyyətin süzgəcdən keçirilməsinə ehtiyac duyulan ünsürləri arasına farsları da daxil etdiyini nəzərə aldığımızda, Ağaoğlunun panislamist olduğu mülahizəsinə əsas qalmır. “İrşad”da isə Avropada sürgündə olan müxalif Gənc Türklərin imperatorluq daxilində təhlükəli sayılan yazılarını da dərc etmişdir. Gənc Türklərlə işbirliyi, onun Əbdülhəmid idarəçiliyinin həyata keçirdiklərinə qarşı olduğunun bir başqa dəlili olaraq görülə bilər. Ağaoğlunun, Əbdülhəmidin panislamist təşəbbüslərinə ürəkdən yanaşmadığı anlaşılmaqdadır. Bu baxımdan da onun panislamist bir mövqedə olduğu mübahisəlidir 40 . Lakin bir cəhəti də qeyd edək ki, Parisdən Qafqaza döndük- dən sonra Ağaoğlunun islam birliyi düşüncəsini müdafiə etməsi fikri əksər tədqiqatçılar tərəfindən irəli sürülməkdədir. Müxtəlif mənbələrdə bu görüş, onun məzhəb ayrılıqlarına son vermə meylilə gerçəkləndirilməkdədir. Əlbəttə dini mövzular və islam mədəniyyəti ilə bağlı müzakirələr Ağaoğlunun yazılarında əhə- miyyətli bir yer tutmaqdadır. Ancaq eyni dövrdə Azərbaycan üçün yerli, “adəmi mərkəziyyət”çi bir inkişaf modelini təklif et- məsi, ərəb mədəniyyətinə önəm verməməsi, Azərbaycan mədə- niyyətinə hakim olan fars ünsürlərinin təmizlənməsi tərəfdarı 39 Ufuk Özcan. Ahmet Ağaoğlu ve rol değişikliği (Yüzyıl dönümünde batıcı bir aydın). İstanbul, Donkişot yayinlari, 2002, s. 76-77. 40 Yenə orada, s. 74-75. 27 olması və islamiyyətin müasir inkişafla ayaqlaşması təşəbbü- sündə ərəblərin hər hansı bir qatqısının (yardımının) müzakirə mövzusu olmayacağını bildirməsi, əksər tədqiqatçılardan fərqli bir mövqe ortaya qoyan U.Özcanın qənaətinə görə, “... bütün bu müddəalar məntiq etibarilə Ağaoğlunun islam mədəniyyətinin dünya tarixində ciddi bir iştirakının olmadığı şəklindəki düşün- cəsinin uzantılarıdır. Digər yandan bu dönəmdə yazdığı “İslama görə və islamiyyətdə qadın”, “İslam və Axund” kimi əsərlər də panislamist mahiyyətə və ifadə tərzinə sahib deyildir. Burada təməl vurğu, itirilmiş islami dəyərlərin yenidən kəşfindən çox, mövcud islami dəyərlərin və yaşayış tərzinin xurafatdan təmiz- lənməsi və islahata tabe etdirilməsi zərurəti üzərində cəmləşir. Ağaoğlu islam cəmiyyətlərinin siyasi birliyi tərəfdarı olmaqdan uzaqdır” 41 . Təbii ki, Azərbaycan ziyalılığının ümumi təmayülləri Ağao- ğlunun baxışlarında da özünü büruzə verməkdədir. O, osmanlı- caya bir kültür dili olaraq üstünlük verilməsi kimi məhdud işbirliyi axtarışlarından fərqli olaraq, əsasən yerli problemlərə yönəldilən məhdud bir inkişaf xətti təklif etməkdədir. Həqiqətən də hadisələrə islam birliyi prizmasından baxıldıqda (1905-ci ilin müsəlman qurultayları dövrü istisna olunmaqla), Azərbaycan ziyalıları digər Rusiya müsəlmanları ilə işbirliyinə qapalı bir mövqe nümayiş etdirmişlər. Bununla belə Ağaoğlunun panisla- mist fəaliyyətdə olduğunu tamamilə inkar edən bir mövqe tutulmasında da mübahisəli məqamlar vardır. Çünki bir sıra yazılarında (hansı məqsədlər güdülməsindən asılı olmayaraq) o, özünü panislamizm tərəfdarı kimi təqdim etməkdən çəkinmə- mişdir. Lakin onun panislamizm haqqındakı düşüncələri, Yusif Rüstəmovun da vurğuladığı kimi, opponentlərinin illərcə yağdır- dıqları ittihamlardan tamamilə fərqli idi 42 . O, Avropanın texno- 41 Ufuk Özcan. Ahmet Ağaoğlu ve rol değişikliği (Yüzyıl dönümünde batıcı bir aydın). İstanbul, Donkişot yayinlari, 2002, s. 75. 42 Yusif Rüstəmov. Türk fikir tarixi haqqında mülahizələr. Bakı, Çaşıoğlu, 2005, s. 140. 28 gen mədəniyyəti qarşısında islam cəmiyyətinin məğlubiyyətini etiraf edən, lakin buna müxtəlif mövqelərdən çarə arayan “ifrat mütərəqqiçilər” və “ifrat mühafizəkarlar”la müqayisədə “yeni panislamistlər”in fəaliyyətlərini təqdir edərək 43 “Kaspi” qəzeti- nin 1903-cü il 24 dekabr tarixli 276-cı sayında yazırdı: “İslam nicatının yeganə yolu Avropaya üstünlük verən bütün həyat ünsürlərini, onun universitet və məktəblərini, siyasi və inzibati həyatını ağla uyğun və ehtiyatlı surətdə müsəlman zəmininə ke- çirmək, əkməkdir... Ağıllı ünsürlər hər iki ifrat cərəyanı bir- ləşdirəcək və hər iki tərəfi razı sala biləcək elə bir yol – ideya yaratmaq istəyirlər ki, ifrat mütərəqqiçilərin xəyal etdiyi kimi nə mücərrəd – zəminəsiz olsun, nə də ki, köhnəpərəstlik kimi zə- manənin ruhuna və dövrün tələbinə yad olsun... Bu panisla- mizmdir”. Ufuk Özcan “panislamizm” terminini daha geniş mahiyyət daşıyan “islam ittihadı” ifadəsi ilə eyniləşdirdiyindən Ağaoğlu- nun nə vaxtsa səmimi panislamist mövqedən çıxış etdiyini inkar edir. Halbuki mənbələrdə onun bu mövqeyini ortaya qoyan kifayət qədər dəlillər vardır. Təbii ki, Ağaoğlunun bu mövqe- yində nə qədər səmimi olduğunu söyləyə bilmərik, amma ona qarşı qərəzli münasibətlə qələmə alınmış yazılarla yanaşı, özünün məqalələrindən də panislamizm tərəfdarı olduğunu bəyan edən kifayət qədər istinadlar vermək olar. Bu yazılarının demək olar ki, hamısı Azərbaycan mətbuatında yer aldığı üçün digər ölkə alimlərinin bu mənbələrə lazımınca istinad edə bilməmələri başa düşüləndir. Doğrudur, onun bu panislamizmi demək olar ki, heç vaxt tam mənasilə islam birliyi ideyasına xidmət etməmişdir. Bununla belə dar çərçivədə (məsələn, Fransa illərində İran amilini önə çəkib şiəliyi təbliğ edirdisə, Bakı dövründə Osmanlı tərəfdarı kimi çıxış etməsilə tamamilə fərqli bir mövqe tuturdu) olmasına, tam mənasilə məzhəblər fövqü bir 43 Qədim Mustafayev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda islam ideolo- giyası və onun tənqidi. Bakı, Maarif, 1973, s. 155-156. Yüklə 15,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|