15
§ 2. Ə mə k ehtiyatları və ə mə k potensialının sistemli
və hdə tliyinin tə min edilmə si
Ə
məyin, əmək fəaliyyətinin, insan resurslarının iqtisadi problemlərinin
sistemi, kompleks öyrənilməsi müasir dövrün başlıca tələbidir. Əməyin səmərəli və
gəlirli nəticə əldə etmə problemi birinci növbədə insan potensialı, onun yaradıcı
imkanları ilə şərtləşir. Bunu insan iqtisadiyyatı adlandırmaq olar. Bazar
münasibətləri şəraitində demoqrafik proseslərin, miqrasiyanın, insanın inkişafı,
sosial-əmək münasibətləri, əmək bazarı,məşğulluq, həyat səviyyəsi, həyat tərzi və
həyat dəyəri problemlərinin kəskinləşməsi, insan iqtisadiyyatını hər hansı bir
iqtisadiyyat sferasından ön plana keçirir.
Müasir elmi – texniki tərəqqi və bazar münasibətləri şəraitində firmadaxili
planların tərtib edilməsində, istehsal daxili ehtiyatların elmi əsaslar üzrə təhlil və
istifadə olunmasında iqtisadiyyat elmi qarşısında çox ciddi vəzifələr durur. Ona
görə də, başqa iqtisadi problemlərlə yanaşı əməyin iqtisadiyyatından irəli gələn ən
öndə məsələlərin öyrənilməsi ön plana keçməkdədir.
Yeni münasibətlər sistemi insana sosial-iqtisadi inkişafın əsas, zəruri şərti
kimi yanaşmağı, onun potensial imkanlarından daha səmərəli istifadə etməyi tələb
edir. Bu özünü hər bir sfera və proseslərdə göstərməlidir: insan kapitalının
reallaşmasında iqtisadi, sosial, əmək, təşkilati, idarəçilik, siyasi, psixoloji, etnik
amillər və onların formalaşdığı mühitdə aparıcı əhəmiyyətə malikdir. Lakin
sistemli iqtisadi təfəkkür, məqsədyönlü fəaliyyət insan,iqtisadi fəal əhaliyə xas
olduğuna görə iqtisadi nəticələr birinci növbədə əmək və əmək resurslarına istinad
edir, onun fəallığı səviyyəsi ilə şərtlənir. nsan da digər resurslar kimi səmərəli və
keyfiyyətli olmalıdır, daima təkmilləşməlidir.
Ə
mək ehtiyyatlarına işləməyən I və II qrup əmək və müharibə əlilləri və
güzəştli təqaüd alan və işləməyənlər çıxıldıqdan sonra bütün əmək qabiliyyəti
16
yaşında olan əhali, yəni 16-62 yaşında kişilər, 16-57 yaşında qadınlar daxil
edilirlər.
Ə
mək ehtiyyatlarına əmək qabiliyyəti yaşında xaric olan, lakin faktiki olaraq
işləyən şəxslər də, yəni 62 yaşdan yuxarı olan kişilər, 57 yaşdan yuxarı olan
qadınlar və 16 yaşdan az olan yeniyetmələr daxil edilirlər.
Ə
mək ehtiyyatlarının əsas hissəsini əmək qabiliyyətli yaşında olan əhali təşkil
edir. Əhalinin minimum (16 yaş) və maksimum təqaüd yaşı,əmək qabiliyyəti həddi
fizioloji və ictimai – iqtisadi amillərlə müəyyən edilir. Ona görə də əhalinin təqaüd
yaş dövrü ümumi halda və konkret iş sahələri ayrılıqda müəyyənləşdirilir.
Ə
mək potensialı işçinin əmək fəaliyyətində iştirak etməsi imkanı ilə
ə
laqədardır. Bu potensial insana həm təbii, genetik qaydada verilir və həm də
sonradan da əldə edilir. Belə ki, insanlar öz istedadı, təfəkkürü, psixoloji və
fizioloji parametrləri, yeni fikirlər, ideyalar vermək baxımından eyni ola bilmirlər.
Ə
mək potensialının elə komponentləri vardır ki, onlar sonradan əldə olunur,
formalaşır, məsələn, təhsil, peşə-ixtisası, yaradıcı potensialı, biliyi, həyat təcrübəsi,
mənəvi dəyərləri, işgüzarlığı, mütəşəkkilliyi və s.
Ə
mək potensialının artmasında və reallaşdırılmasında ailə, əmək kollektivləri
və dövlət mühüm rol oynayır.
Qeyri-iqtisadi fəal əhaliyə isə faktiki işçi qüvvəsinə daxil olmayanlar aiddir.
Bazar münasibətləri şəraitində əmək məhsuldarlığı problemi daha da
aktuallaşır. Lakin müasir dövrdə əməyin səmərəliliyi məsələlərinə lazımı qədər
fikir verilmədiyinə görə ayrı-ayrı firmaların, şirkətlərin və sahələrin iqtisadi
vəziyyətinə xeyli dərəcədə mənfi təsir göstərmişdir. Dünyanın bir çox inkişaf etmiş
ölkələrində ngiltərə, Fransa, ABŞ və Yaponiyada əmək məhsuldarlığı üzrə
proqramlar işlənib hazırlanmışdır. Həmçinin əmək məhsuldarlığı üzrə milli
mərkəzlər də yaradılmışdır. Bu mərkəzlərə Avropa milli məhsulu, Asiya milli
17
mərkəzlərini misal olaraq göstərmək olar. Əmək məhsuldarlığı sənayecə inkişaf
etmiş ölkələrdə aşağıdakı istiqamətlər üzrə öyrənilir:
I. Keçmiş əşyalaşmış əməyə qənaət, yəni məhsul vahidinə sərf edilən
resurslara qənaət olunması, fond tutumunun azaldılması, real səmərəlilik və s.;
II. Sənaye siyasəti sırasında həyata keçirilən investisiya, innovasiya və digər
strategiyalar;
III. nsan amili;
IV. Rəqabət;
V. Əməyin düzgün təşkil edilməsi;
VI. qtisadi artım və məşğulluq səviyyəsi.
Ə
mək məhsuldarlığı insanın, məqsədəuyğun fəaliyyətinin göstəricisidir.
Başqa cür desək, əmək məhsuldarlığı istifadə edilmiş əmək sərfinin səmərəlilik
dərəcəsidir. nsanın məqsədəuyğun fəaliyyətin səviyyəsi istehsal olunmuş
məhsulların miqdarına və yaxudda həmin məhsul istehsalına sərf edilən zamandan
asılı olur. Əmək məhsuldarlığı, minimum əmək sərfi ilə maksimum məhsul istehsal
etməklə əlaqədar olur, iqtisadi tərəqqi və geniş təkrar istehsalı prosesini özündə əks
etdirir. Əmək ölçüsü iş vaxtı olduğu halda vaxt vahidi ərzində məhsul istehsalına
sərf edilən həmin vaxtın miqdarı əmək məhsuldarlığının göstəricisi hesab edilir.
Ə
mək məhsuldarlığının əhəmiyyətini aşağıdakılarla xarakterizə etmək olar:
I. ctimai istehsalın artımının əsas hissəsi əmək məhsuldarlığının artması
hesabına başa gəlir;
II. Əmək məhsuldarlığı məhsulun dəyərinə və onun maya dəyərinə birbaşa
təsir göstərir;
III. Əmək məhsuldarlığı müasir şəraitdə ölkənin iqtisadi yarışda
müvəffəqiyyət qazanmasına səbəb olur.
Ə
mək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, əhalinin maddi rifah halının
yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarır.
Ə
mək məhsuldarlığının 2 forması mövcuddur.
Dostları ilə paylaş: |