Microsoft Word antibohran-vidadi
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
16 İ qtisadiyyat elmi iqtisadi dövrlərin (sikl) və böhranların sə- bəblərini izah edən bir sıra müxtəlif nəzəriyyələr işləyib hazırla- mışdır. Tanınmış iqtisadçı P.Samuelson həmin nəzəriyyələri ümumi- ləşdirərək dövrlər və böhranlar nəzəriyyələrindən daha vaciblərini qeyd edir: 5 1. Dövrü bank kreditinin ekspansiyası (yayılması) ilə izah edən pul böhran nəzəriyyəsi və s.; 2. Dövrü istehsalatda mühüm yeniliklərin tətbiqi ilə izah edən yeniliklər nəzəriyyəsi (Şumpeter, Hansen); 3. Dövrü əhalinin bədbinlik və nikbinlik baxımından quruluş dalğalarının nəticəsi kimi şərh edən psixoloji nəzəriyyə (Piqu, Becqot və s.); 4. Dövrün səbəbini zəngin və qənaətcil insanların aldığı gəlirin, investisiya şəklində qoyulacaq məbləğlə müqayisədə, həd- dindən artıq böyük payında görən tam istehlak etməmə nəzəriyyəsi (Qobson, Foster, Kitiips və s.); 5. Həddindən artıq investisiya qoyma nəzəriyyəsi–(Mizes və s.); 6. Günəş ləkələri – hava – məhsul nəzəriyyəsi (Cevlis, Mur). Güclü qeyri-sabitlik, xarici amillərdən asılılıq, risklərin yük- sək səviyyəsi və inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün səciyyəvi olan digər xüsusiyyətlər P.Kruqmanın və M.Obstfeldin 6 , Dünya bankı- nın 7 , S.A.Bılinyakın 8 , Z. F.Məmmədovun 9 və digər müəlliflərin elmi əsərlərində tədqiq olunmuşdur. Müasir rus və xarici ədəbiyyatlarda maliyyə böhranı definisi- 5 Baxın: Самуэльсон П. Экономика. М., 1992, т. 1, s. 244. 6 Кругман П.Р., Обстфельд М. Международная экономика. Теория и политика : учебник для вузов: пер. с англ. /под ред. В.П.Колесова – М.: Экономический факультет МГУ, ЮНИТИ, 1997. – S. 799. 7 Finance for Growth Policy Choices in a Volatile World. – Washington D.C.: The World Bank, Oxford University Press, 2001. 8 Былиняк С.А. Адаптация к мировому хозяйству: опыт Азии и российские проблемы . – М.: Институт Востоковедения РАН, 1999. – s. 176. 9 Мамедов З.Ф. Анатомия финансового кризиса. СПбГУ, 2005. 320 с. 17 yasının bir mənalı izahı yoxdur. Maliyyə böhranı sadəcə olaraq iq- tisadi böhranın bir parçasıdır və iqtisadiyyatın ümumi böhranı za- manı yaranır. “Maliyyə böhranı” termininin son vaxtlar istifadəsi genişlənib. Adətən əvvəllər “pul böhranı” termini istifadə olunurdu. Bir çox iqtisadçı alimlər maliyyə böhranını maliyyə siste- mindəki böhran kimi qələmə verirlər, başqa sözlə, onu maliyyə sis- teminin böhranı kimi adlandırırlar. A.Q.Qryaznova 2002-ci ildə kollektiv surətdə işlənib hazırlanmış “Maliyyə-kredit ensiklopediya lüğətində” maliyyə sistem böhranını maliyyə sisteminin əsas tərkib hissələrinin fəaliy- yətinin dərin pozğunluğu kimi izah edir. Onun fikrincə, maliyyə sisteminin böhranı əsasən maliyyə institutlarının borcunu ödəmə bilməməsi ilə ifadə olunur və “maliyyə çaxnaşması” ilə müşayiət olunur 10 . Bir çox Qərb alimlərinin həmfikir olduğu maliyyə sisteminin bu cür institusional anlayışı maliyyə böhranının çox vaxt kredit müəssisələrinin müflisləşməsi ilə təsəvvür edilir və bank böhranı ilə əvəz olunur. Bizim fikrimizcə, bu cür yanaşma hər zaman doğru deyil, çünki o, maliyyənin qeyri-sabitliyini onların sisteminin çərçivələri ilə məhdudlaşdırır. Amerikanın “Bank işi və maliyyəsi ensiklopediyası”nda böh- rana “tərəqqi dövrünün başa çatması, yəni qiymət artımı tendensi- yasının, ümumi nikbinlik, inflyasiya və möhtəkarlıq dövrünün bit- məsi” tərifi verilir. Böhran məqsədli dövrün ən inkişaf etmiş mər- hələsində dönüş nöqtəsi yaxud həlledici andır, bu zaman aydın olur ki, qiymətlərin strukturu ən yüksək inkişaf nöqtəsinə çatır və inkişaf irəli yox, yalnız geri ola bilər. Böhran qiymətlərin anidən həddindən artıq qalxması (alıcıların tətilləri), kredit təklifinin gözlənilmədən məhdudlaşdırılması ilə sürətləndirilə bilər. 11 10 Финансово- кредитый энциклопедический словарь. Под общей редакцией А. Г. Грязновой.- М: Финансы и статистика,2002. - 1044 c. 11 Вулфел И.Дж. Энциклопедия банковского дела и финансов. М., 2001. 18 BVF elmi işlərində böhranların onların təzahür sahələri üzrə təsnifatı təklif edilir, maliyyə sisteminin bank, borc və valyuta sek- torlarında olan böhranları müzakirə edilir. Böhranların alternativ təsnifatı Radeletin və Saksın əsərlərində təklif edilmişdir. 12 BVF- nun təsnifatından fərqli olaraq müəlliflər böhranları onların ehti- mal olunan inkişaf mexanizmləri üzrə ayırırlar: 1. böhran potensialının yığılmasına səbəb olan makroiqtisadi siyasətin yürüdülməsi zamanı yol verilən səhvlər nəticəsində baş verən və tədricən inkişaf edən böhran (P.Krugman tərəfindən tədqiq olunmuşdur); 2. maliyyə çaxnaşması; 3. aktivlərin qiymətinin kəskin aşağı düşməsi; 4. yüksək riskli layihələrin kreditləşməsinin mənəvi riski; 5. hətta qənaətbəxş cari göstəricilərə malik olan borc alanla- rın satıla bilən aktivlərini qəfildən satmağa başlayan kreditorların razılaşdırılmamış hərəkətləri. Bu təsnifatda maliyyə böhranının bir çox seqmentləri üçün səciyyəvi olan böhranların həyata keçirilmə mexanizmləri birləş- mişdir. Görünür, burada maliyyə bazarının qloballaşması və onun aktivlərin ticarətlə bağlı olan bütün elementlərinin bir-birindən ası- lılığının güclənməsi şəraitində böhranların inkişafının təhlilinə uni- versal yanaşma təklif edilmişdir. Bu mənada “borc” (böhran yaxud bazar) sözünü qiymətli kağızlarla bağlı olan aktivlərin daha geniş seçimini birləşdirən “fond” termini ilə əvəz etmək məqsədəuyğun- dur. Maliyyə bazarının hissələrindən birində böhranların yaranma səbəblərinin və nəticələrinin tədqiqi zamanı əvvəlki təsnifatlardan yararlanmaq olar. Bir sıra müəlliflər böhranların səbəbini sahələrlə sahib- karların kor-təbii hərəkətləri arasında düzgün nisbətin olmaması ilə ifadə olunan tarazlıqsızda görürlər. Tarazlıqsızlıq nəzəriyyəsi 12 Rudelet S., Sachs J. The on set of the East Asian financial crisis // HIID working paper – Massachusetts. Harvard Institute for International Development. March, 1918. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|