29
miş olur. Qiymətlərin səviyyəsi düşdükcə ya da differensiya art-
dıkca mövcud borcun real dəyəri artır. Kredit verənlərin qiymət
düşmələri ilə yanaşı təminat dəyərinin düşdüyünü gördükcə kredit-
lərin geri ödənməsini istəyirlər. Borcluların real borc yükü artar və
məcburi satışa davam edərlər. Kommersiya fəaliyyətdə olan
şə
xslər pis vəziyyətə düşməmək üçün məcburi satış karvanına qo-
ş
ulur. Ancaq bu proses qiymətləri daha da düşürərək bazarı daha
da pis nöqtəyə gətirir. Nominal faiz nisbətləri sabitdirsə real faiz
nisbətləri yüksəlir. Bankların ödəmədəki qorxuları artar və
banklara hücüm olar. Çökmə və iflaslar həddən artıq borclu olmaq
vəziyyətini aradan qaldırana qədər ya da differensiya pul siyasəti mə-
nimsənilənədək istehsal və satışlar zəifləyir. Canlanma təkrar başla-
dıqda proses özünü təkrarlayır.
Kindleberger yuxarıya doğru gedən qatardan bankların yetərli
risk önləmə tədbirlərini almamasına və bazarlarda yatırımcılar ara-
sında yüksək dərəcədə alver fəaliyyətinə yol açan canlılığın əhəmiy-
yətinə toxunmaqdadır. Kindleberger psixoloji faktorları hissə sənədi
bazarlarının bir-biri ilə bağlantıları, əmtəə arbitrajı, faiz arbitrajını
göstərərkən krizisin beynəlxalq təsirini açıqlamışdır. Kindleberger
elastik kampaniya rejimini krizisin bir maneəsi olmaq əvəzinə bey-
nəlxalq təsirini asanlaşdıran bir təsir kimi görmüşdür.
Assimetrik məlumat. Assimetrik məlumat maliyyə bazarla-
rında qərar qəbuletmə mərhələsində bir tərəfinə məhsul haqqındakı
lazımlı məlumat malik olmasıdırsa, digər tərəf üçün bilinməyən və
ya yetərsiz məlumata sahib olmaqdır.
Asslimetrik informasıyanın xüsusi ilə inkişaf etməkdə olan
ölkələrdə bankçılıq sekotunun ölkə iqtisadiyyatı baxımından çox
önəmli olduğu söylənə bilər. Maliyyə krizislərinin hər nə qədər
Yaponiya, Şimali Avropa ölkələri və ABŞ kimi güclü iqtisadiyyatı
olan ölkələrin iqtisadiyyatına zərər verdiyi düşünülsə belə inkişaf
etməkdə olan ölkələrə verdiyi zərər daha çoxdur.
Banklar kredit həcmini azaltdıqda iqtisadi geriləməyə də sə-
bəb ola bilər. Eyni anda bir çox əmanət sahibinin banka qoyduqla-
rını geri istəməsi bank təlaşına yol aça bilər. Bankçılıq sistemində
30
böhran çox sürətli yayıldığından bütün iqtisadi sistemə təsir edən
iqtisadi krizis halına gələ bilər. İqtisadi və siyasi müəyyənsizliyin
artdığı hallarda kreditdən istifadəsindən asılı olan sektorlarda tələ-
bin azalması, firmalara mənfi təsir edir və nəticədə maliyyə vəsaiti
baxımından çətin vəziyyətə düşən firmalar banklarıda çətin vəziy-
yətə salır.
Assimetrik məlumat azlığı bazarlarda əsas etibarı ilə iki
problem yaradır. Bunlardan biri tərs seçim olaraq adlandırılan ün-
siyyətə girmədən meydana çıxır. İkincisi isə əxlaqi risk olaraq ad-
landırılır və sənədləşdirmədən sonra yetərsiz məlumatın yaratdığı
bir problemdir.
Assimetrik məlumat yaxınlaşmasında, maliyyə bazarlarında
borcluların kredit verənlərə nisbətdə məlumat üstünlüyü vardır,
çünki borclular üzərlərinə götürdükləri yatırım proyektləri haqqın-
da daha çox məlumata sahibdirlər.
Borc bazarında tərs seçim problemi kredit verən tərəfindən
kredit verərkən zəmanət alınaraq həll edilməyə çalışılır. Borclu
borcunu ödəyə bilməyib çətinliyə düşdüyündə zəmanət nəğdə çev-
rilərək borc bağlanır, zərərin qarşısı alınmış olur. Zəmanət yetərli
qədər keyfiyyətli isə kredit verənin zərəri ödənəcəyindən kredit ve-
rənlə alan arasındakı assimetrik məlumat əhəmiyyətli fərq olmur.
Zəmanətin əhəmiyyəti, tərs seçim problemini azaltmaq üçün digər
bir mexanizma yaradır.
Green-Stiglitz və Calomoris-Hubbarda görə firmaların var-
lıqları dəyərində, ani və böyük düşmələr olması halında zəmanətin
dəyəri düşər və bu tərs seçim, kredit verənlər baxımından daha
ə
həmiyyətli hala gətirər. Kredit verənlərlə alanlar arasında assimet-
rik məlumat vaxt aşırı əxlaqi risk ilə də nəticələnir. Xüsusi ilə kre-
ditdən istifadə edənlər bu kreditlər ilə daha riskli amma daha yük-
sək gəlir gətirəcək proyektlər yarada bilirlər, bu yatırımların uğur-
suz olması zamanı riskin böyük hissəsi kredit verənə aiddirsə, ya-
tırım uğurlu olarsa faydası kreditdən istifadə edənindir
26
.
26
Finansal krizler. Istanbul2002.
31
1.3.2. Bank böhranlarının səbəbləri
Bank sektorundakı böhranlar bir çox səbəblə izah olunur. Bu
səbəblərdən bir qismi bank sektorunun strukturu ilə əlaqəli olsa da
ə
sl səbəb iqtisadiyyatdakı əsas göstəricilərin qeyri-sabit olmasın-
dan qaynaqlanır. Bank sektorundakı böhranlar makroiqtisadi və
mikroiqtisadi olmaq üzrə iki ana qrupda toplanır.
Makroiqtisadi qeyri-sabitlik bank sektoru natarazlığının əsas
səbəbi olaraq göstərilir. Sərvət qiymətlərinin xüsusilə əmlak qiy-
mətlərinin alt-üst olması, faiz dərəcələrindəki kəskin artımlar və ya
valyuta məzənnəsindəki eniş və ya davam edən durğunluq bank
sektoruna da təsir edəcəkdir. Əslində göstərilən problemlər bir-biri
ilə əlaqəlidir.
Daxili makroiqtisadi pozulmalara iqtisadiyyatın inkişaf dövr-
lərində də rast gəlinir. Banklar bu dövrlərdə optimist mühitin təsiri
ilə yeni layihələri borcla təmin edir.
Bank sektorunda artan artan borclanma ilə qiymətlərin həddən
artıq qalxması nəticəsində iqtisadiyyatdakı dalğalanmalar da artır.
İqtisadi geriləmə və iqtisadi fəaliyyətlərin gərginliyi bankla-
rın mənfəətinə güclü mənfi təsiri var. Bundan başqa, bankçılıq
fəaliyyətləri son illərdə gedərək daha riskli əməliyyatlar həyata ke-
çirir. Zəif idarəçilik göstəriciləri bankçılıq böhranlarında əhəmiy-
yətli yerə malikdir
27
.
Ümumiyyətlə maliyyə sektoru xüsusi olaraq bank sistemi-
nin sürətli iqtisadi böyümə və inkişafa nail olmaqda önəmli vasitə-
dir. Banklar yalnız monetar nəzarət üçün bir kanal deyildir. Bu-
nunla bərabər iqtisadiyyatın yenidən qurulmasında uzunmüddətli
davamlı makroiqtisadi sabitliyin təmin olunmasında təsirli olan bir
sektordur.
27
Karacan Aİ, “Bankaçılıq ve Kriz” Finans Dünyası Yayımları 1996, s.s.
38-39.
Dostları ilə paylaş: |