10
doqqaza çıxana qədər artıq acmısan. İndiki nəşr də daxil olmaqla
Şəki Folkloru Antologiyalarında verilmiş 900-dən artıq atalar sözü
və məsəllər gələcək elmi təhlilini və qiymətini gözləyir.
İndiyədək 70 yanıltmac Şəki folkloru antologiya və toplula-
rında işıq üzü görmüşdür. Bu nəşrdə daha 19 yanıltmacı oxuculara
təqdim etmişik.
Folklorumuzun epik janrlarından olan əfsanə və rəvayətlərin
Şəki folklorunda da öz yeri, çəkisi vardır. Hazırki nəşr də daxil ol-
maqla Şəki folkloru bu janrla hələlik 144 əfsanə və rəvayətlə (bura-
ya əfsanələrlə yanaşı tarixi, dini, toponim rəvayətlər, aşıq rəvayətlə-
ri, pəhləvan rəvayətləri, təbabətlə bağlı rəvayətlər daxildir.) təmsil
olunur. Bu fani, “gəlimli gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya”nı
(Dədə-Qorqud kəlamı) zərgər dəqiqliyi ilə müşahidə, götür-qoy
edən müdrik şəkili öz ənənəsinə burada da sadiq qalır, əlahəzrət sa-
tira və yumorun bütün imkanlarından məharətlə istifadə edərək öz
“ağır çəkili” sözünü deyir. Oğurluğa alışan oğlunu bu çirkin yoldan
vaxtında çəkindirməyən anasının dilini məhkəmədə dişləyib qopa-
ran oğul (“Qisas”), Allahın dəvələri iynənin gözündən keçirməsinə
qadir olduğuna inanan əhli kefin cənnətə, buna şübhə və istehza ilə
yanaşan 40 il namaz qılan mollanın isə cəhənnəmə göndərilməsinə
dair əfsanələr (“Allah dəvələri iynənin gözündən keçirir”) nə qədər
ibrətamizdir. Hikmətli kəlamlarda deyilir ki, düşməndən qorxma,
çünki, onun düşmən olduğunu bilirsən, dostdan da qorxma, bəd
ayaqda o dönük çıxacaq, sənə xəyanət edəcəkdir. Qanmaz və na-
dandan qorx. O, düşməndən də, satqın dostdan da qorxuludur. “Eş-
şək yük daşımaqdan bezib Allaha şikayət edir:
– Ya Rəbbim, məni niyə eşşək yaratmısan? Yazığam, məni
eşşəklikdən çıxart. Allah deyir:
– Get, eşşəkliya şükür elə, yoxsa səni eşşəklikdən çıxardıf,
qanmaz eliyərəm. (“Eşşəkliya şükür elə!”)
Bu, qanmaz və nadana atılan və hədəfə sərrast dəyən zər-
bənin klassik nümunəsi, əfsanə və rəvayətdə yaşayan yumor və
satiranın bənzəri olmayan gücüdür.
11
İndiyədək M.Cuma ilə bağlı 13 aşıq rəvayəti nəşr edilmişdir.
Böyük aşığın adı ilə bağlı topladığımız “Molla Cumanın Aşıq
Ələsgərlə deyişməsi”, “Molla Cumanın Aşıq Donu ilə deyişməsi”,
“Haram ət”, “Molla Cumanın Molla Surxaydan gileyi”, “Molla
Cumanın Qıpçaq səfəri”, “Molla Cumanın qərib aşıqla görüşü”nə
dair rəvayətləri və Aşıq Siracla bağlı “Ustad və şəyird” rəvayətini
də kitaba daxil etmişik.
Böyük Şeyx Şamilin naibi Hacı Muradın qəhrəmanlıqla dolu
qeyri-adi həyatı L.N.Tolstoyun “Hacı Murad” adlı əsərində öz
bədii təsvirini tapmışdır. Hacı Muradın müasirləri olmuş və onun
Nuxadakı son günləri ilə bağlı xatirələrini danışmış, o vaxtlar
(1852-ci il) Nuxa milisinin rəisi vəzifəsində işləmiş İlisu bəyi Ha-
cıağanın xatirələri birinci rəvayət, həmin illərdə Nuxa qəzasının
rəisinin arvadının xatirələrini isə ikinci rəvayət kimi təqdim edirik.
Tarixi sənədlər üzərində araşdırmalar apararaq XVIII-XIX
əsrlərin böyük şəxsiyyətləri olan Şəki xanı Hacı Çələbi xanla Şeyx
Şamilin və onun naibi İlisu sultanı Daniyal bəylə qohumluq əlaqə-
lərini müəyyənləşdirib, bu tarixi rəvayəti də kitaba daxil etdik.
Şəki xanı İsmayıl xanın (İsmayıl xan Xoyski) öz arvadını
qətlə yetirməsi və Molla Cumanın ölümü ilə bağlı bir tarixi rəva-
yəti də kitaba daxil etdik. Aşığın ölümü ilə bağlı tarixi rəvayətdə
onun arvadı Reyhan xanımın XI Qızıl ordunun əsgərləri tərəfin-
dən qətlə yetirildiyinə Şəki rayonunun Aşağı Göynük kənd sakini
Şərif Umarov şahidlik edir (87 yaşlı, 1987-ci il). “Qan yerdə qal-
mır” atalar sözü - inancın nə qədər dərin həyati kökləri varmış.
Əlləri minlərlə insanın qanına bulaşmış XI Qızıl ordunun zabit və
əsgərləri Rusiyaya qayıdarkən Dağıstanın müftisi Nəcməddin
bəyin silahlı dəstələri tərəfindən son nəfərədək qüllələndilər.
“Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi”nə dair əldə etdiyimiz
tarixi rəvayəti və vaxtilə Əmir Teymurun (Oryat Teymurun) qo-
şunları ilə Şəkiyə gələrək burada qalıb bir kəndi binə edərək Oryat
adı verib məskunlaşmış moğollar (muğallar) haqqında tarixi rəva-
yəti də oxuculara təqdim edirik.
12
Nağıllar Şəki folklorunda özünə möhkəm yer tutan epik janr-
dır. Xeyli hissəsi təmiz yerli şivədə qələmə alınmış nağıllarda
yerli özünəməxsusluq aydın görünür. “İki qardaş”, “Molla və
Dovşan”, “Üç sual”, “Xan ilə oğlu”, “Haqqı-say”, “Halal ömür”,
“Qonşu”, “Əsli ho, nəsli ho”, “Bəla”, “Haqq var, divan yoxdur”,
“Xeyirxahlıq” və b. nağıllar dediklərimizə misal ola bilər. İndiyə-
dək Şəki folkloru antologiyalarında 42 nağıl verilmişdir. Hazırki
antologiyada 11 nağıl oxuculara çatdırılır. Klassik nağılların yerli
variantları da Şəki folklorunda özünə “daimi qeydiyyat” alıb.
Şəkidə böyük potensialı olan folklorumuzun digər janr və nümu-
nələri kimi nağıl janrının da toplanması, tədqiqi və nəşri isti-
qamətində işimiz ardıcıl davam etdirilməlidir.
Məzəli ixtilətlər və əhvalatlar demək olar ki, bütün Şəki
folkloru kitablarında artıq özünə yer tutub. Süjet xətti satira və yu-
mora söykənən ağız ədəbiyyatının bu nümunələri oxucuların
böyük marağına səbəb oldu və bunu nəzərə alaraq bu istiqamətdə
toplama işini davam etdirərək indiki antologiyaya da xeyli yeni
nümunələr daxil etdik. Qeyd edək ki, məzəli ixtilətlər və əhva-
latlar Şəki şəhərinin ayrı-ayrı hissələrinin (Qışlaq, Dodu, Kiş) və
kəndlərinin (Qaraqoyunlu kəndləri, Göynük, İnçə, Biləcik, Dəhnə,
Layisqi və b. kəndlər) əhalisinin mənəvi-əxlaqi durumunu, adət-
ənənələrini, dialekt və şivə xüsusiyyətlərini, folklor potensialını,
satira və yumordan istifadə bacarığını çox aydın göstərir. Məzəli
ixtilətlərin və əhvalatların da öz qəhrəmanları var, onları xalq
yaxşı tanıyır, xatırlayır, yaddaşda yaşadır. Lətifə qəhrəmanları ki-
mi onların da adı çəkiləndə üzlərdə təbəssüm yaranır, xoş xatirələr
danışılır. Boyu 1,5 m olan inçəli Abdulcəlil, Şafralı, şəkili Mürid,
Məmə, Seydimalı, Qırdı Hacı, İlyas, Sitarə, Süddülərin Rəcəb da-
yı, Ceyran oğlu, Abdulla kişi, Əsəd, Danqı Bəkir, Qışlaqlı Fərrux,
Biləcikli Mustafa, Dodulu Uçu-buçu İspəndiyar, Qacaybala
Məmmədəli, Məzhəkəçi Nuru, Yetim oğlu Nurəddin və b. belə
tiplərdir. Qaraqoyunlu ixtilətləri və əhvalatlarını burada ayrıca
qeyd etməyə ehtiyac vardır. Şəki rayonunun 9 kəndində məskun-
laşmış qaraqoyunlular (Ətraflı bax: AFA.VI. Şəki Folkloru II,
Dostları ilə paylaş: |