Microsoft Word architecture f
Yüklə 64,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
| B B B Baaaakk k k\\\\n n n n\\\\n n n n M M M Meeeem m m maaaarrrrllll\\\\````\\\\ M M M Meeeem m m maaaarrrrllllaaaarrrr\\\\n n n n vvvvwwww B B B Bu u u u M M M Meeeem m m maaaarrrrllll\\\\````\\\\ M M M Maaaalllliiiiyyyyyyyywwwwllllwwww]]]]d d d diiiirrrrwwwwn n n n IIIIn n n nssssaaaan n n nllllaaaarrrr\\\\n n n n }}} }wwwwxxx
xssssiiiiyyyyyyyywwwwttttiiii A A A A[[[[\\\\qq q qllllaaaan n n nd d d d\\\\ F F F Fwwwwrrrriiiid d d d W W W Wllllwwwwkk k kbb b bwwwwrrrroo o ovvvv
Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 9.4 (Q\] 2001) © © © © 22
2 200
0 000
0 044
4 4.... A A A
b baaaaiiiijjjjaaaan n n
n n ntttteeeerrrrn n n naaaattttiiiioo o on n n naaaallll A A
AZ Z Z ZE E E ER R R RIIII....oo o orrrrgggg Bak\n\ gwzwrkwn siz m^xtwlif n=v binalara rast gwlwcwksiniz. Da] qalalar, heyranedici saray iqamwtgahlar\, orta wsr mwscidlwri ilw yana]\ m^asir ya]ay\] binalar\, m^asir bank binalar\ vw otellwr. M^asir hwyat\n hay-k^y^ vw qar\]\ql\`\ i[wrisindw hwr twrwfdwn tarixlw whatw olunmaq kimi g=zwl bir hiss duyulur. Lakin, [ox maraql\d\r ki, azwrbaycanl\lar\n [ox az bir hisswsi Q\z Qalas\ vw 19-cu wsrin sonu 20-ci wsrin wvvwllwrindw ucald\lan m=htw]wm binalar da daxil olmaqla ]whwrin wsas qwdim tikililwrinin tarixi barwdw mwlumata malikdir. Bu tikililwrin [oxu barwdw, x^susilw dw Kommunist hakimiyywtindwn (1920-1991) wvvwl, Neft Y^kswli]I d=vr^ndw tikilwn binalar barwdw wtrafl\ mwlumat Sovet d=vr^ndw ya gizlwdilmi], ya da twhrif olunmu]du. Hal-haz\rda tarix[ilwr Bak\dak\ Wlyazmalar Institutu kimi tarixi arxivlwrdw saxlan\lan mwlumat vw qeydlwrdwn istifadw edwrwk Bak\ memarl\`\n\n tarixini bir yerw toplay\rlar. Bu mwqalwdw Fwrid Wlwkbwrov Bak\n\n memarl\`\ barwdw wsrlwrin sor`usunda a]kar etdiyi yeni tap\nt\lar\ sizin nwzwrinizw [atd\r\r. Q\z Qalas\ Bak\n\n wn mw]hur vw heyranedici abidwlwrindwn biridir. O [ox nadir bir qurulu]a malikdir: Silindr formal\ 8 mwrtwbwli da] qala iri bir da] [\x\nt\s\na vw ya ba]qa c^r deswk “quyru`a” birlw]dirilib. Yuxar\dan ona nwzwr yetirdikdw binan\n nwhwng bir verg^l i]arwsinw bwnzwdiyini s=ylwmwk olar. Q\z Qalas\n\n yaranmas\n\n mwnbwyi indiywdwk sirr olaraq qalmaqdad\r. Azwrbaycan tarix[ilwri hwlw dw bina bwrwdw wn bwsit suallar ^zwrindw belw m^zakirwlwr apar\rlar. Buraya bu tipli suallar daxildir: Bina nw vaxt tikilib? Nw mwqswdlw istifadw olunub? Nw ^[^n belw spesifik formaya malikdir? Sovet arxeoloqlar\ vw tarix[ilwri Q\z Qalas\ ilw ba`l\ twdqiqatlar apararkwn, m^wyywn etmi]dilwr ki, bu tikili memar Mwsud ibn Davud twrwfindwn 12-ci wsrdw hwrbi qala kimi tikilimi]dir. Mwsud ibn Davudun ad\ tikilinin divar\na sal\nm\] da]\n ^zwrinw hwkk edilmi]di. Sonralar tarix[i Sara A]urbwyli m^wyywn etmi]di ki, bu da] sadwcw olaraq tikilinin twmiri zaman\ istifadw olunan q\r\lm\] swrdabw da]\d\r. {ox g^man ki, Mwsud ibn Davud hwtta memar belw olmam\] vw qalayla he[ bir wlaqwsi olmam\]d\r. Azwrbaycan m^stwqilik wldw etdikdwn sonra (1991-ci ilin sonlar\) tarix[i memar }amil Fwtullayev =z^n^n “Bak\n\n Memarl\q Ensiklopediyas\” \nda (1998) yaz\rd\ ki, qala 1300 il bundan wvvwl, islama qwdwrki d=vrdw tikilmi]dir. Professor Davud Axundov daha maraql\ bir nwzwriyyw irwli s^rm^]d^r. O deyir ki, bu bina he[ bir zaman hwrbi mwqswdlwr ^[^n istifadw edilmwmi], ancaq qwdim Zwrd^]t atw]pwrwst mwbwdi olmu]dur. Axundov =z^n^n “Qwdim vw Erkwn Orta Wsr Azwrbaycan Memarl\`\” kitab\nda (1986, Bak\, swh 287) yaz\r: “Eram\z\n ilk miniliyyinin ba]lan`\c\nda yeddi Allaha hwsr edilwn hwmin d=vrlwr ^[^n m=htw]wm, swkkiz mwrtwbwli qala mwbwdi (Q\z Qalas\) ucald\ld\. Orada yeddi m^qwddws mwrtwbw var idi. Divarlar Panteonda Ahuramwzda vw Mitra Allahlar\n\n ]wrwfinw yanan rwngli atw]lwri ilw bir yerdw olan ibadwtgahlar\ gizlwdirdi.” He[ kws Q\z Qalas\n\n nw zaman tikildiyini bilmwsw dw, ancaq bir ]ey mwlumdur ki, bu tikili 12-ci wsrdw deyil, ondan bir ne[w wsr =ncw in]a edilmi]dir. }irvan]ahlar saray\ Orta wsrlwrin }irvan]ahlar Saray\ Azwrbaycanl\lar ^[^n [ox =nwmli bir rwmzdir, [^nki o, onlara Azwrbaycan\n m^stwqil bir d=vlwt kimi tarixini xat\rlad\r. SSRI-dwki bwzi ]ovinist akademiklwr s^but etmwyw [al\]\rd\lar ki, Azwrbaycan ayr\ca d=vlwt kimi he[ vaxt m=vcud olmam\] vw o, 1918-ci ilw qwdwr rus vw iranl\lar kimi ba]qa xalqlar\n hakimiyywti alt\nda olmu]dur. Wslindw bwzi d^zg^n mwlumatland\r\lmam\] azwrbaycanl\lar vw wcnwbilwr hwlw dw bu fikrw inan\rlar. Lakin bu saray da daxil olmaqla b^t^n tarixi faktlar s^but edir ki, }irvan d=vlwti (}imali Azwrbaycan) 9-cu wsrdwn 16- c\ wsrwdwk olan 700 illik bir d=vrdw m^stwqil bir d=vlwt olmu]dur. Bak\daki }irvan]ahlar saray\ 15-16-c\ wsrlwrdw }irvan d=vlwtinin ba][\lar\ twrwfindwn tikdirilimi]dir. Bu orta wsrlwr d=vr^ndw b^t^n Azwrbaycan wrazisindw da`\d\lmam\] yeganw qwdim iri saray idi. Saray kompleksi I[wrisindw iki mwrtwbwli wsas bina yerlw]ir. Bir zamanlar bu binada q\z\ldan haz\rlanm\] [ox g=zwl bir taxt var idi. Wsas binan\n qar]\s\nda 15-ci wsr alimi Seyid Ywhya Bak^vinin mwqbwrwsi yerlw]ir. Yax\nl\qda yerlw]wn Divanxan\n giri] qap\s\ g=zwl da] oymalar ilw bwzwdilmi]dir. Saray\n a]a`\ hwywtindw }irvan]ahlar\n swrdabwlwri, mwscid vw qwdim hamam qal\qlar\ yerlw]ir. }irvan]ahlar Saray\ hwqiqi bir saray kimi uzun m^ddwt xidmwt g=stwrmwmi]dir. 16-c\ wsrdw Bak\ Cwnubi Azwrbaycan\n (hal-haz\rda Iran) Wrdwbil wyalwtindwn olan }ah Ismay\l Swfwvi twrwfindwn I]`al edildi. O }irvan d=vlwtini tamamilw wlw ke[irir, hakim ]ah nwslinin b^t^n n^maywndwlwrini =ld^rtd^r^r vw }irvan]ahlar Saray kompleksinw aid bwzi binalar\ yand\rtd\r\r. 19-cu wsrdw rus wsgwrlwri Saray\n wsas binas\ndan kazarma kimi istifadw etmi]dilwr. Iki mwsciddwn biri hwrbi arsenal kimi istifadw olunmu] vw 1918-ci ildw partlam\]d\. Hal-haz\rda saray\n hwywtindw yaln\z bir mwscid qalm\]d\r. Sovet d=vr^ndw }irvan]ahlar Saray\ muzey kimi istifadw olunmu]dur. Bug^n dw muzey vw onun tikililwri ba`l\d\r vw sarayda geni] miqyasl\ twmir i]lwri apar\l\r. Twss^flwr olsun ki, maliyyw [at\]mazl\`\ bu twmir i]lwrinin dayand\r\lmas\na swbwb olmu]dur. Sovet d=vr^nw qwdwrki memarlar
Sovet d=vr^ndw orta wsr Azwrbaycan memarlar\ nisbwtwn yax]\ twdqiq olunmu]lar. Bunlardan wn mw]huru 12-ci wsr memar\ Wcwmi ibn Wbubwkir, vw ya sadwcw Wcwmi Nax[\vani kimi tan\nan memard\r. Onun ]wrwfinw Bak\da bir metro stansiyas\ adland\r\lm\]d\r. Wcwmi Nax[\vani Nax[\vanda da] oymalar vw ]^]w ilw bwzwdilmi] iri qala tipli t^rbw tikmi]dir. O, bu t^rbwni 1186-c\ ildw Cwnubi Azwrbaycan vw Nax[\vanda hakimlik edwn Eldwnizlwr d=vlwtinin ba][\s\ Sultan Mwhwmmwd Cahan Pwhlwvan\n arvad\ M=minw Xatunun ]wrwfinw ucaltm\]d\r. Wcwmi Nax[\vani hwm[inin Nax[\vanda Yusif ibn K^seyir t^rbwsini tikmi]dir. 13-14-c^ wsr digwr qabaqc\l Azwrbaycan memarlar\ Zeynalabdin }irvani, Mahmud ibn Maqsud, Hac\ Wli]ah Twbrizi, +mwr, Nizam Twbrizi, Cwmalwddin, Wbd^l M=min Twbrizi, Tacwddin vw Arif olmu]lar. Sovet d=vr^ tarix[ilwri Mwrdwkan Qalas\n\ tikwn Wbd^l Mwcid vw Bak\ yax\nl\`\nda Nardaran Qalas\n\ in]a edwn Mahmud ibn Swad kimi 13-c^ wsr mw]hur Bak\ memarlar\n\ twdqiq etmi]lwr. Bizw hwm[inin Azwrbaycan memarlar\n\n Hindistandak\ Tac Mahal saray\n\n vw Mwrkwzi Asiya vw }wrqdw digwr memarl\q abidwlwrinin tikintisindw i]tirak etmwlwri dw mwlumdur. Sovet d=vr^ndw orta wsr memarlar\ twriflwnsw vw twdqiq edilsw dw, kapitalizm d=vr^ndw fwaliyywt g=stwrwn bir [ox Azwrbaycan memarlar\ unudlur vw diqqwtdwn kwnar saxlan\l\rd\. Wslindw Stalin d=vr^ndw he[ kws onlar\n ad\n\ belw [wkw bilmwzdi. Azwrbaycan m^stwqillik qazand\qdan sonra }amil Fwtullayev kimi alimlwr 19-cu wsrin sonu 20-ci wsrin wvvwllwrindw fwaliyywt g=stwrwn istedadl\ memarlar\n i]lwrini daha geni] twdqiq etmwyw ba]lad\. 1998-ci ildw nw]r etdirdiyi “Bak\n\n Memarl\q Ensiklopediyas\” \nda Fwtullayev [oxdan unudulmu] Qas\m Hac\bababwyov, Mw]wdi Mirzw Qafar Ismay\lov, Zivwr Whmwdbwyov, G. Axundov, +mwr Abuyev, Ismay\l Qacar vw Mirzw Hwswn Hac\nski kimi memarlar\n i]lwrini wks etdirmi]di. Sovet d=vr^ndw rus memarlar\ Bak\n\n orta wrs qala ]whwrini yenidwn qurduqlar\ vw m^asirlw]dirdiklwrindwn diqqwt mwrkwzindw idilwr. 1859-cu ildw Bak\ Rusiya Imperiyas\n\n Bak\ vilaywtinin paytaxt\ olduqdan sonra rus memarlar\ barokko, qotik, renessans, modern vw mavritan kimi qwrb memarl\q ^slublar\n\ Bak\ya gwtirdilwr. Lakin Azwrbaycan in]aat[\lar\ da bu i]dw wmwk swrf etmi]dilwr. Planla]d\rma vw tikinti i]lwrinin [oxu Qas\m Hac\bababwyov (1811-1874) vw Mw]wdi Mirzw Qafar Ismay\lov twrwfindwn hwyata ke[irilmi]di. 1862-ci ildwn 1867-ci ilw qwdwr Hac\bababwyov mwrkwzi Bak\n\n b^t^n sahil b=lgwsindw tikinti i]lwrini tamamlad\. Bu b=lgw hal-haz\rda ]whwrin wn g=zwl hisswlwrindwn biri hesab olunur. O, dwnizkwnar\ park\ sald\, su twchizat\ sistemi yaratd\ vw [oxlu sayda fontanlar tikdirdi. Hac\bababwyov hwm[inin indi Bak\n\n mwrkwzi parklar\ndan biri olan k=lgwli Sisiyanov park\n\n plan\n\ haz\rlad\. Hac\bababwyov indi Fontanlar Meydan\ kimi tan\nan vw ]whwrin mwrkwzi meydan\ olan Parapet meydan\n\n layihwsini haz\rlam\]d\. 1868-ci ildw o, bu meydan yax\nl\`\nda geni] karvansaray tikdirdi. Indi bu binada Araz kinoteatr\ yerlw]ir. Qoslavski, Plo]ko, Eyxler vw Fon der Nonne kimi rus, polyak vw alman memarlar\ Sovet d=vr^nw qwdwrki d=vrdw Bak\da Bak\ Icra Hakimiyywtinin, Muxtarov Saray\, Ta`\yev Saray\ vw Ismailliyyw Binas\ kimi bir s\ra memarl\q ]edevrlwrinin tikilmwsindw whwmiyywrli rol oynam\]lar. Neft maqnatlar\ 19-cu wsrin sonu 20-ci wsrin wvvwllwrindw tikilwn m=htw]wm binalar\n [oxu Azwrbaycanda ilk Neft Y^kswli]i d=vr^ndw wldw edilmi] vwsait hesab\na maliyywlw]dirilmi]dir. Lakin buna baxmayaraq, bu binalar\ tikwn i] adamlar\ vw neft maqnatlar\ Sovet d=vr^ndw [ox nadir hallarda yada sal\n\rd\. Azwrbaycan m^stwqilliyini wldw edwnw qwdwr, onun vwtwnda]lar\n\n [oxu Bak\n\n k^[wlwrini bwzwywn bu wzwmwtli binalar\n kim twrwfindwn tikdirildiyini bilmirdi. Ta`\yev, Na`\yev, Wswdullayev, Muxtarov, A]urbwyli vw Guliyev kimi neft maqnatlar\ vw xeyriyyw[ilwri Bak\ memarl\`\n\n sifwtini dwyi]w bilwrdilwr, lakin Sovet d=vr^ndw onlar\n bu cwhdlwrinw etinas\zl\q g=stwrilmi]di. Onlar\n ad\n\ [wkmwk “siyasi n=qteyi-nwzwrdwn do`ru” deyildi. Tarix[ilwr yaz\rd\lar ki, Bak\n\n kapitalistlwri =zlwrinw dwbdwbwli saraylar tikirdilwr, amma fwhlwlwr vw kwndlilwr acl\q vw xwstwliklwrdwn wziyywt [wkir vw yoxsulluq i[wrisindw ya]ay\rd\lar. Bu tarix[ilwr adwtwn neft maqnatlar\n\n kas\blar ^[^n mwktwblwr, kitabxanalar, xwstwxanalar tikdirmwsini qeyd etmirdilwr. Wgwr onlar\n bu hwrwkwtlwri xat\rlansa idi, onda onlar “hakim sinfin riyakarlar\” s\ras\na aid edilirdi. Sovet tarix[ilwrinin s=zlwrinw wsaswn neft maqnatlar\ fwhlwlwrin wmwyindwn y^kswk gwlir wldw etdiyi halda, bu sahibkarlar =z gwlirlwrinin [ox ki[ik bir hisswsini wmwk haqlar\ vw xeyriyw[ilik mwqswd ilw in]a edilmi] binalar ]wklindw swrf edirdilwr. Hac\ Zeynalabdin Ta`\yev Neft maqnat\ vw xeyriyyw[i Hac\ Zeynalabdin Ta`\yev hal-haz\rda Milli Tarix Muzeyinin yerlw]diyi zwngin Ta`\yev iqamwtgah\ da daxil olmaqla Bak\da [oxlu sayda binalar tikdirmi]dir. Ta`\yev iqamwtgah\ 1893-1902-ci illwrdw pol]al\ memar Yosef V. Qolsavski (1865-1904) twrwfindwn tikilmi]dir vw bu tikili ]whwrin b^t=v bir mwhwllwsini whatw edir. Bak\da ke[wn il ba] verwn zwlzwlw nwticwsindw ziyan dwymi] bina hal-haz\rda twmir mwqswdilw ba`lanm\]d\r. Ta`\yev kas\b azwrbaycanl\lar\n vw qad\nlar\n twhsil almalar\ ^[^n [al\]\rd\. Bu mwqswdlw o, 1898-ci ildw Bak\n\n mwrkwz hisswsindw m^swlman q\zlar ^[^n internat mwktwb tikdirir. 3 mwrtwbwli, mavritan ^slubunda tikilmi] bu mwktwb M^swlman }wrqindw ilk q\z mwktwbi olmu]dur. Ta`\yevin maliyywlw]dirdiyi bu mwktwbin dw memar\ Qoslavski olmu]dur. Lakin he[ dw ham\ Ta`\yevin bu swylwrini qiymwtlwndirmirdi. Ta`\yevin Rus [ar\ ||| Aleksandr\n raz\l\`\n\n almas\na baxmayaraq, Bak\dak\ m^swlman m=vhumat[\lar\ mwktwbin tikilmwsinin qar]\s\n\ alma`a [al\]\rd\lar. Yenidwnqurma illwrindw bu hadiswlwrlw ba`l\ materiallar ^zw [\xma`a ba]lad\. Belw mwlum olur ki, fanatiklwr Ta`\yevin dostu olan vw =z q\zlar\n\ bu mwktwbw g=ndwrwn Molla Ruhullan\n evinw daxil olmu] vw o namaz q\larkwn onu =ld^rm^]lwr. Dini ekstremistlwr k^[wlwrw topla]araq [adra geymwywn Azwrbaycan qad\nlar\na h^cum edir, onlar\ Avropa tipli ayaqqab\lar\n\ [\xarma`a vw qara [adra geyinmwyw mwcbur edirlwr. Mwktwbw gedwn q\zlar vw onlar\n valideynlwri qorxu i[wrisindw ya]ay\rd\lar. Ta`\yevin mwslwhwti ilw mwktwbli q\zlar Rus Imperatri[as\ Aleksandra Fyodorovnaya mwktub yazaraq, ona mwktwb a[ma`a icazw verdiyinw g=rw tw]wkk^r edirlwr. Cavab teleqram\nda imperatri[a bu q\zlar\n =z =lkwlwrinin faydal\ vw xo]bwxt vwtwnda]lar\ olaca`\na ^mid bwslwdiyini bildirir. Bu mwktubdan sonra fanatiklwr h=k^mwtw qar]\ getmwkdwn qorxaraq, art\q q\zlara h^cumu dayand\r\rlar. Mwktwb “Aleksandra rus m^swlman qad\n internat mwktwbi” adland\r\lma`a ba]lay\r.
Azwrbaycan\n erkwn m^stwqilliyi illwrindw (1918-1920) Ta`\yev mwktwbin binas\n\ Azwrbaycan Demokratik Respublikas\n\n h=k^mwtinw twhvil verir. Sonralar burada bol]evik h=k^mwti fwaliyywt g=stwrir. Bu g^n bu g=zwl binada Wlyazmalar Institutu yerlw]ir. Ta`\yev hwm[inin m^swlman }wrqindw ilk Avropa ^slublu teatr olan musiqili komediya teatr\n\n tikintisini maliyywlw]dirmi]dir. Hac\bwyovun operalar\n\n [oxu bu teatrda ifa olunmu]dur. Lakin Sovet d=vr^ndw azwrbaycanl\lar\n bu binan\n Ta`\yevi twrwfindwn tikdirildiyini s=ylwmwkdwn [wkinirdilwr. Bu [ox twhl^kwli idi. Hal-haz\rda bina yenidwn twmir edilib vw daha da g=zwllw]ib. A`a Musa Na`\yev Bak\n\n memarl\`\na b=y^k t=hvw verwn digwr bir neft maqnar\ A`a Musa Na`\yev (1848-1919) olmu]dur. O, ]whwr xeyriyyw cwmiyywti olan “Cwmiyywti-Xeyriyyw” ^[^n Bak\n\n wn g=zwl binalar\ndan biri olan Ismailiyyw Saray\n\ tikdirmi]dir. Bina Na`\yevin cavan ikwn vwrwmdwn vwfat etmi] o`lu Ismay\l\n ]wrwfinw “Ismailiyyw” adland\r\lm\]d\r. Na`\yev Ismailiyywni Venesiya qotikas\ ^slubunda tikwcwyinw dair s=z verwn polyak memar\ I. K. Plo]konu i]w g=t^r^r. Tikinti i]lwri 1913-c^ ildw ba]a [at\r, lakin 5 il sonra ermwni da]naklar\ binan\ yand\r\rlar. Azwrbaycanl\lar onu twmir etdirirlwr vw 1919-cu ildw burada ADR-in Parlamenti yerlw]ir. Bir il sonra parlamentin hakimiyywti twhvil vermwsini twlwb edwn bol]eviklwr yax\nl\qda yerlw]wn gwmilwrdwn binaya atw] a[ma`a ba]lay\rlar. Xo]bwxtlikdwn binaya he[ bir zwrwr dwymir. Sovet d=vr^n^n ilk illwrindw bol]eviklwr Ismailliywnin fasad\ndak\ Qurandan olan s=zlwri kommunist ]^arlar\ vw q\z\l ulduzlarla wvwz etdilwr. Elmlwr Akademiyas\ bura k=[wrkwn binan\n ^zwrinw “Azwrbaycan SSR Elmlwr Akademiyas\” s=zlwri yaz\l\r. Binaya girwcwkdw onun ad\ lat\n wlifbas\ ilw ingiliscw yaz\lmas\na baxmayaraq, ornament kimi binan\n ^zwrinw hwkk edilwn iri metal q\z\l ulduzlar vw hwrflwr hwlw dw oradan kwnarla]d\r\lmay\b. Na`\yevin Bak\da wn varl\ neft maqnatlar\ndan biri olmas\na baxmayaraq, =z yolda]lar\ onu xwsis kimi tan\y\rd\lar. Mwswlwn, o =z torpaqlar\nda apar\lan tikinti i]lwrinw diqqwtlw rwhbwrlik edirdi. O, i][ilwrinw vw onlar\n i]lwrinw diqqwtlw nwzarwt edwrdi, hwtta mismar qutusunu a[\b onlar\ =z^ sayard\. Mwrhum yaz\[\ Manaf S^leymanovun yazd\`\na g=rw, bir dwfw Na`\yev g^norta yemwyi zaman\ tikinti yerinw ba] [wkir vw g=r^r ki, podrat[\ vw tikintidw i]lwywn i][ilwrin bwzisi tonqal\n wtraf\na topla]\b yemwk yeyirlwr. Podrat[\ siqaretini kibritlw yand\r\r. Na`\yev ona bax\r vw deyir: “Sabah i]w gwlmw. Sabah idarwyw get vw i]dwn [\xar\lma`\n barwdw swnwdi al.” “Niyw g=rw, A`a Musa?”, deyw podrat[\ ^midsiz vwziyywtdw soru]ur. “Swnin qar]\nda iri tonqal oldu`u halda, buna ehtiyac olmasa da swn kibrit yand\rd\n. Wgwr swn =z m^lkiyywtinin qeydinw qalm\rsansa, onda mwn =z m^lkiyywtimi swnw necw etibar edw bilwrwm?”, deyw Na`\yev cavab verir. Xwsis kimi tan\nmas\na baxmayaraq, Na`\yev xeyriyw[i idi vw bir s\ra =nwmli binalar\ vw layihwlwri maliyywlw]dirmi]di. Mwswlwn, o, [ox b=y^k bir xwstwxana tikdirmi]di vw bu xwstwxana Azwrbaycan m^stwqillik qazand\qdan sonra onun ad\ ilw Musa Na`\yev ad\na Twcili Tibbi Yard\m Xwstwxanas\ adland\r\lm\]d\r. O, hwm[inin Bak\n\n su twchizat sisteminin—}ollar su zavodunun
maliyywlw]dirilmwsinw yard\m etmi]dir. O, Bak\da bir s\r mwktwbwlwrin tikintisinw yard\m etmi] vw kas\b ailwdwn olan 25 azwrbaycanl\ mwktwblinin xwrcini =z ^zwrinw g=t^rm^]d^r. Sovet d=vr^ndw Na`\yevin Bak\ memarl\`\na verdiyi t=vhw demwk olar ki, unudulmu]dur. Onun g=rd^y^ i]lwr yaln\z Yenidwnqurma vw m^stwqillik illwrindwn sonra qiymwtlwndirilmwyw ba]lanm\]d\r. Murtuza Muxtarov }whwrin mwrkwzindw yerlw]wn wn iri ya]ay\] evlwrindwn biri olan Bak\n\n Swadwt Saray\ bir zamanlar neft maqnat\ Murtuza Muxtarovun (1855-1920) dwbdwbwli iqamwtgah\ olmu]dur. Avropaya swyahwt etdikdwn sonra Muxtarov =z^nw frans\z qotik ^slubunda tikilmi] saraya bwnzwr bir iqamwtgah tikdirmwk qwrar\na gwlir. Pol]al\ memar I. K. Plo]ko 1911-1912-ci illwrdw bu binan\n tikintisinw nwzarwt etmi]dir. Muxtarov hwm[inin Bak\ ]whwrinin wtraf\ndak\ Wmircan qwswbwsindw yerlw]wn vw Azwrbaycan\n wn b=y^k mwscidlwrindwn biri olan Wmircan mwscidini tikdirmi]dir. Rus h=k^mwti ona ]whwrin mwrkwzindw belw b=y^k bir mwscid tikdirmwyw icazw vermwmi]di. Muxtarov hwm[inin }imali Qafqaz\n Vladivostok ]whwrindw b=y^k bir mwscid in]a etdirmi]di. Bu g^n Muxtarovun iri ]whwrkwnar\ villas\nda Bak\n\n Botanika Ba`\n\n Mwrdwkan filial\ (Dendropark) yerlw]ir. A`a Bala Quliyev 1899-cu ildw A`a Bala Quliyev Bak\n\n mwrkwzindw g=zwl bir saray tikdirir. M^xtwlif Avropa ^slublar\ndan istifadw edwn neft maqnatlar\ olan dostlar\ndan fwrqli olaraq, Guliyev }irvan]ahlar Saray\n\n giri] qap\s\ndak\ bwzwk ornametlwrindwn istifadw edwrwk Bak\-Ab]eron memarl\q ^slubunda ev tikdirmwyw ^st^nl^k verdi. Onun iqamwtgah\ bu ^slubda tikilwn yeganw binad\r. Pol]al\ memar Skibinski bu iqamwtgah\n layihwsini haz\lam\]d\. Az sayda azwrbaycanl\ un maqnat\ kimi tan\nan Guliyevin Xwzwr neftinin kwmwr vasitwsilw Qara dwniz sahillwrindw yerlw]wn Batumi (G^rc^stan) liman\na nwqli layihwsini [wkilmwsinw tw]wbb^s edwn bir ]wxs oldu`unu bilir. O, Bak\- Batumi swhmdar ]irkwti yaradaraq 1897-ci ildw kwmwrin tikintisinw ba]lam\] vw 1907-ci ildw bu i]i ba]a [atd\rm\]d\r. Itirilimi] nwq]lwr Neft maqnatlar\n\n saraylar\n\n zallar\, tavanlar\ vw qap\lar\ rwngli vw ya`l\ nwq]lwrlw bwzwdilmi]dir. Bu rwsmlwrw m^xtwlif [=l twbiwt mwnzwrwlwri, g^llwr, heyvanlar ilw yana]\ wnwnwvi m^swlman ornamentlwri, Bibliyadan swhnwlwr vw 19-cu wsrin sonu vw 20-ci wsrin wvvwllwrindwki g^ndwlik hwyatdan ]wkillwr wlavw edilmi]di. Sovet d=vr^ndw bol]eviklwr bu rwsmlwri “kapitalist memarl\`\n\n israf[\l\`\” kimi qwbul edwrwk onlar\n ^zwrini boyam\] vw ya onlar\ silmi]lwr. Bir [ox hallarda, onlar hwm[inin binalar\n i[wrisindw yerlw]wn lepka bwzwklwrini vw oyma i]lwrini yox etmi]dilwr. Onlar binalar\n fwhlwlwrin hwyat\ kimi sadw vw adi olmas\ ]wrtinin qoyurdular. Ismailiyyw Saray\nda bir otaq vw zal vw Ta`\yev Saray\n\n }wrq Zal\ da daxil olmaqla [ox az tikililwrdw orijinal interyer i]lwmwlwri oldu`u kimi qalm\]d\r. Bu g^n 70 il Sovet hakimiyywti d=vr^ndw da`\d\lm\] rwsmlwri bwrpa etmwk m^mk^n deyil. Bwzi wski fotolar vw rwsm i]lwrinin nadir n^munwlwri saxlan\l\b, lakin onlar m=vcud olan yeganw ]eylwrdir. Stalin d=vr^ 1953-c^ ilw kimi Sovet twbli`at\ Azwrbaycan\n nwhwng memarl\q nailiyywtlwrinin “millwtlwrin atas\” olan Stalinin rwhbwrliyi alt\nda wldw edildiyini yay\rd\. Wlbwttw ki, Stalinin hakimiyywti illwrindw bir [ox g=zwl vw cwlbedici binalar tikilmi]dir. Bu s\raya Azwrbaycan wnwnwvi memarl\q ^slubundan istifadw edilwrwk Sovet d=vr^n^n ilkin illwrindw in]a edilmi] Bak\ Va`zal\ da daxildir. Eyni zamanda || D^nya M^haribwsinin sonunda L. Rudnev, V. Muns vw K. Tka[enko kimi memarlar twrwfindwn tikilwn vw Lenin meydan\nda (hal-haz\rda Azadl\q Meydan\) Azwrbayan H=k^mwt evini dw qeyd etmwk laz\md\r. Wsir al\nm\] alman wsgwrlwri burada i][i kimi istifadw olunurdular vw Bak\ camaat\ bu barwdw bunlar\ deyirdi: “Bu bina [ox y^kswk keyfiyywtlidir, [^nki onu alman wsgwrlwri tikib. O, [ox dwqiq vw swliqwli tikilib.” Stalin d=vr^ndw Azwrbaycan\n wn mw]hur memarlar\ Sad\q Dada]ov vw Mikay\l H^seynov olmu]dur. Onlar Nizami k^[wsindw yerlw]wn “Buzovnaneft”, Azwrbayan Elmlwr Akademiyas\, Nizami Kinoteatr\, Hac\bwyov Konservatoriyas\ (indi Musiqi Akademiyas\ adlan\r), Nizami Muzeyi, Nazirlwr Kabinetinin binas\, Axundov ad\na Milli Kitabxana kimi ]ah wswrlwri yaratm\]lar. Mwcidov nwhwng Lenin Muzeyini (hal-haz\rda burada xal[a muzeyi vw bir s\ra ba]qa obyektlwr yerlw]ir) in]a etmi]dir. Azwrbaycan memarlar\ Wlilzadw vw Mwdwtov Azwrbaycan Dram Teatr\n\ in]a etmi]dir. Bu binalar\n tikintisinin [oxunun Xru]ovun zaman\nda ba]a [atd\r\lmas\na baxmayaraq, onlar iri hwcminw, m=htw]wmliyinw vw g=zwlliyinw g=rw “Stalin binalar\” hesab olunur. (Sovet dilindw “stalinkalar”) Stalin d=vr^ndw Azwrbaycanda mwdwniyywt saray\ adlanan yeni tip bina n=v^ peyda oldu. Bu saraylar fwhlwlwrin vw digwr zwhmwtke]lwrin wylwnmwk mwqswdilw oyunlar oynamaq, m^hazirwlwrw qulaq asmaq, ]ahmat oynamaq, idman yar\]lar\nda i]tirak etmwk vw Sovet vw ya xalq musiqisi konsetlwrinw qulaq asmaq ^[^n nwzwrdw tutulmu] x^susi teatr mwrkwzlwri idi. Bu wzwmwtli mwdwniyywt mwrkwzlwrinin [oxu qwdim yunan mwbwdlwrini xat\rlad\rd\. 1920-ci illwrdw Bol]eviklwr fwhlwlwr ^[^n ]whwr ba`lar\ salma`a ba]lad\lar. Elmlwr Akademiyas\n\n Icraiyyw binas\na biti]ik olan Sabir ba`\ vw dwnizkwnar\ bulvar yenidwn tikildi vw geni]lwndirildi. Bu ba`lar\n [oxunda Marks, Lenin, Engels, Stalin vw dahi Azwrbaycan ]air vw yaz\[\lar\n\n heykwllwri qoyuldu. Bu heykwllwrin he[ dw ham\s\ m^asir d^nyag=r^]^ bax\m\ndan estetik deyildi. Fwhlw ki]inin vw kwndli qad\n\n nwhwng malal\ b^r^ncdwn olan heykwllwri real hwyatdan [ox b=y^k kommunist ideyalar\n\ xat\rlad\rd\. Ki]i wlindw iri [wkic, qad\n isw oraq tutaraq Sovet Ittifaq\ndak\ b^t^n fwhlw vw kwndlilwrin birliyini simvolizw edirdi. Hwr iki heykwl atletik vw q^vvwtli g=r^n^rd^ vw onlar\n sifwti laqeyd bir ifadw onlar\ robota bwnzwdirdi. Digwr heykwllwr idman[\ ki]i vw qad\nlara hwsr olunmu]du vw belw bir yaz\l\ ]^arla [\x\] edirdilwr: “Axmaq olma, idmanla mw]`ul ol!” Wlbwttw ki, m^stwqillikdwn sonra bu heykwllwrin ham\s\ s=k^ld^. Stalin d=vr^ndw hwyat ]wraiti ideal hwyat ]wraitindwn [ox-[ox uzaq idi. Bir [ox Sovet vwtwnda]lar\ ^mumi mwtbwxi, hamam vw tualetlwri olan kommunal mwnzillwrdw ya]amal\ olurdular. Stalinin siyaswti m^xtwlif insanlar\ vahid ailw kimi bir yerdw ya]ama`a mwcbur etmwk idi.
Azwrbaycan m^stwqillik qazand\qdan sonra tarix[ilwr Stalin d=vr^ memarl\`\n\n m^sbwt vw [at\]maz cwhwtlwri barwdw dan\]maq azadl\`\ wldw etdilwr. Stalinin nwhwng inzibati binalar tikdirmwk tendensiyas\ indi gigantomaniya (nwhwngbazl\q) kimi qwbul edilir. Digwr twrwfdwn, alimlwr qwbul edirlwr ki, Bak\dak\ bir [ox y^kswk keyfiyywtli vw g=zwl binalar mwhz Stalin d=vr^ndw in]a edilmi]dir. Xru]ov d=vr^ Xru]ov hakimiyywtw gwlwndw Stalin d=vr^ memarl\`\n\n b^t^n nailiyywtlwrini rwdd etdi. O, elan etdi ki, 250 milyonluq Sovet xalq\n\n ham\s\n\n =z ]wxsi mwnzili (kommunal mwnzillwrin wksinw olaraq) olmal\d\r. Bu mwqswdw nail olmaq ^[^n [ox q\sa zamanda keyfiyywtsiz vw ucuz materialdan binalar tikilmwyw ba]lan\ld\. Keyfiyywt vw estetikaya, g=r^n^r, he[ =nwm verilmirdi. Sovet dili ilw “xru]ovkalar” adlanan vw “Xru]ovsaya`\ ev” mwnas\n\ verwn bu 5 mwrtwbwli eybwcwr binalar Bak\da hwlw dw m=vcuddur. Bwzwn insanlar bu evlwri “xru]oba” adland\r\rlar. Bu isw rus dilindw “tru]oba” ([irkli, kas\b daxma) vw Xru]ovun familiyas\n\n kombinasiyasd\r. Bu ucuz mwnzillwr tikilwn zaman Xru]ov demi]di: “Narahat olmay\n. Bu evlwr yaln\z m^vwqqwtidir. 25 ildwn sonra Sovet Ittifaq\ d^nyan\n wn varl\ =lkwsi olanda, bu binalar s=k^lwcwk vw fwhlwlwr ^[^n hwqiqi saraylarla wvwz edilwcwk.” Bu binalar\n keyifyywtinin [ox a]a`\ olmas\na baxmayaraq, Xru]ovun layihwsi Sosializmin b=y^k qwlwbwsi kimi qiymwtlwndirildi. Biz indi bu binalar\n hwqiqi simas\n\ g=r^r^k. Lakin eyni zamanda xat\rlamal\y\q ki, onlar minlwrlw azwrbaycanl\ya Stalininin kommunal evlwrini twrk etmwk vw =z ]wxsi mwnzillwrinw malik olmaq imkan\ verdi. Brejnev d=vr^ Brejnevw g=rw Xru]ovun [ox q\sa zaman wrzindw b^t^n vwtwnda]lar\ ]wxsi mwnzillwrlw twmin etmwk istwyi “vol^ntarizm”, ywni qeyri-real ]eylwrw nail olmaq ^[^n at\lm\] bir tw]wbb^s idi. Brejnev Bak\da bu ucuz vw g=rkwmsiz binalar\n tikintisini dayand\rd\. Onlar\n wvwzinw b^t^n respublika wrazisindw 5 vw 9 mwrtwbwli daha keyfiyywtli binalar tikilmwyw ba]land\. Hwmin d=vrdw Azwrbaycana rwhbwrlik edwn Heydwr Wliyev G^l^stan Saray\, Respublika Saray\, Xalq Swnaye Nailiyywtlwri Swrgi Salonu, Kommunist Partiyas\ Mwrkwzi Komitwsinin binas\ vw Parlament Binas\n\n layihwlwri ^[^n irimiqyasl\ tikinti i]lwrinw ba]lan`\c verdi. Lenin meydan\nda Ab]eron vw Azwrbaycan mehmanxanalar\ ucald\ld\. Moskva mehmanxanas\ isw Avropadan gwlwn varl\ wcnwbilwrin qald\`\ bir mehmanxana kimi ]=hrwt qazand\. &mumilikdw, Stalin ^slubu daha m^asir memarl\q formalar\ ilw wvwz olundu. K=hnw Parapet [oxlu sayda fontanlar\ vw heykwllwri olan Fontanlar Meydan\na [evrildi. Hwmin d=vrdw Azwrbaycan kitablar\ vw qwzetlwri Kommunist Partiyas\n\n Bak\n\n g=zwllw]dirilmwsindwki rolunu vur`ulay\rd\lar. Brejnev =z^ dwfwlwrlw ]whwrw swyahwt etmi] vw demi]di: “Bak\ g=zwl ]whwrdir. Burada ya]amaq vw i]lwmwk [ox xo]dur.” Onun bu s=zlwri tezliklw Bak\dak\ l=vhwlwrdw ]^ar kimi istifadw olunma`a ba]lad\. B^t^n bu nailiyywtlwrw baxmayaraq, Azwrbaycan memarl\`\ b^t^n Sovet Ittifaq\n\ b^r^ywn eyni problemlwrdwn wziyywt [wkirdi. Indi Azwrbaycan m^stwqil bir d=vlwt oldu`undan, biz a[\q-a[\`\na
yaza bilwrik ki, Brejnev d=vr^ndw tikilwn ya]ay\] evlwri dw a]a`\ keyfiyywtli idi. Buna swbwb Sovet tikinti swnayesini b^r^m^] korrupsiya idi. Adwtwn yeni evlwrdw ya]ayan insanlar hwmin evlwri =zlwri twmir etmwyw mwcbur olurdular, [^nki onlar [ox a]a`\ keyfiyywtli tikilirdi. Yeniliklwr Bak\ memarl\`\ Azwrbaycan 1991-ci ildw m^stwqillik qazand\qdan sonra [ox dwyi]mi]dir. Azwrbaycan ilw neft m^qavilwsi imzalayan xarici neft kompaniyalar\ =zlwri ilw [ox b=y^k investisiya ax\n\ gwtimi]lwr. Bu kompaniyalardan [oxu =z ofislwrini ]whwrin mwrkwzindw a[m\]lar, bwzilwri isw hwtta orta wsrlwrw aid I[wri }whwri se[mi]lwr. Bak\n\n memarl\q m^hitini wks etdirmwk ^[^n yeni ofislwrin [oxu wnwnwvi }wrq ^slubunda tikilir vw orta wsr evlwrini xat\rlad\r. I[wri }whwrdw yerlw]wn k=hnw evlwrin [oxu yenidwn bwrpa olunmu] vw bununla da Bak\n\n tarixi mwrkwzinw daha twmiz vw m^asir g=rkwm vermi]lwr. Bununla belw, bir [ox azwrbaycanl\ memarlar I[wri }whwrdw apar\lan yeni tikinti i]lwrinw kwskin etiraz edirlwr. Onlar deyirlwr ki, orada apar\lan geni] tikinti i]lwri orta wsrlwr ]whwrinin nadir strukturunu pozur. Q\z Qalas\, }irvan]ahlar saray\ da daxil olmaqla qala daxilindwki I[wri }whwr 2000-ci ildwn UNESCO’nun D^nya Whwmiyywtli Abidwlwr statusuna malikdir, lakin onu qorumaq ^[^n laz\mi twdbirlwr yerinw yetirilmir vw ya yerinw yetirilmwsi [ox [wtindir. Sovet d=vr^ndw Bak\ rahat vw dwbdwbwli otellwr az idi. Lakin indi ]whwrdw [oxlu sayda wcnwbi oldu`undan, yeni otellwr tikilmwkdwdir. Bunlara iki n^munw kimi Avropa Oteli vw ISR Plaza’n\ g=stwrmwk olar. K=hnw Nax[\van oteli hal-haz\rda bwrpa olunmu] vw Hyatt Regency vw Hyatt Towers ad\ ilw tan\n\r. Hyatt kompleksindw hwm ofislwr, hwm dw ya]ay\] mwnzillwri vard\r. Bak\n\n swma xwttini Azwrbaycan Milli Bank\ vw Tikinti Bank\ kimi yeni polad vw ]^]wli binalar kwsir. Bu m^asir binalar Bak\n\ Sovet g=rkwmini hwlw dw saxlayan Tiflis vw Yerevan kimi Qafqaz ]whwrlwrindwn fwrqlwndirir. Bak\da son d=vrlwrdw tikilwn ya]ay\] binalar\nda vw mwscidlwrdw t^rk twsiri a[\q-a[\`\na hiss olunmaqdad\r. Bu mwscidlwr wnwnwvi Azwrbaycan ^slubundan fwrqli olaraq Osmanl\ ^slubunda twrtib olunmu]dur. Adwtwn Osmanl\ mwscidlwri nazik nizw ba]l\ minarwlwrw vw geni] silindr formal\ g^nbwzlwrw mwxsusdur. Bu ^slubun wn yax]\ n^munwsi Istanbulda yerlw]wn mw]hur Aya Sofya mwscididir. Bak\n\n wn mw]hur mwscidlwrindwn biri t^rk C^mw mwscidi Osmanl\ ^slubundad\r vw bir ne[w il bundan wvvwl }whidlwr Xiyaban\ yax\nl\`\nda tikilmi]dir. Azwrbaycan ^slublu mwscidlwr wnwnwvi olaraq a` da]dan tikilwn enli, q\sa minarwlwrw malikdir. T^rk minarwlwrinin metallik vw rwngli damlar\ndan fwrqli olaraq, yerli minarwlwrin hwr biri ornametlwrdwn vw eyvan\n a]a`\s\nda yerlw]wn da]lar\n ^zwrinw oyulmu] Quran aywlwrindwn ibarwt sadw g=r^n^]w malikdir. Bak\da yerlw]wn 10-cu wsrw aid Mwhwmmwd mwscidi bunun bariz n^munwsidir. {oxlu sayda xaricilwrin olmas\ b^t^n Bak\da yeni ma`azalar\n vw d^kanlar\n tikilmwsinw swbwb olmu]dur. Qwrb ^slubunda tikilwn supermarketlwr Sovet tipli ma`azlar\ wvwz etmwkdwdir. Bak\da tikilwn ilk supermarketlwrdwn biri Ramstor olmu]dur. Hal-haz\rda onun b^t^n ]whwrdw supermarketlwr ]wbwkwsi m=vcuddur. Yeni restoranlar, kafelwr, sonsuz sayda ]adl\q evlwri dw Bak\da a[\lmaqdad\r. B^t^n bu binalar Bak\n\n wnwnwvi g=r^n^]^nw yeni x^susiyywtlwr wlavw etmi]dir.
Fwrid Wlwkbwrov Azwrbaijan International jurnal\nda m^ntwzwm olaraq yaz\lar\ ilw [\x\] edir. O, Wlyazmalar Institutunun Wrwb Wlyazmalar\ b=lmwsinin ba] elmi i][isidir. Fwrid Wlwkbwrovun ba]qa mwqalwlwrini oxumaq istwyirsinizsw, AZER.com internet swhifwsindw axtar\] apar\n. Hwm[inin, onun lat\n qrafikas\ ilw yaz\lm\] bwzi mwqalwlwrini AZERI.org internet swhifwsindw tapa bilwrsiniz. Azwrbaycan memarl\`\ ilw ba`l\ daha wtrafli mwlumat wldw etmwk istwyirsinizsw, onda Azerbaijan International jurnal\n\n “Memarl\q vw Inki]af” ba]l\ql\ 1998-ci il Q\] n=mrwsinw (AI 6.4) baxa bilwrsiniz. Azwrbaycan memarl\`\ barwdw digwr mwnbwlwr a]a`\dak\lard\r: Davud Axundovun “Qwdim vw Orta Wsrlwr Azwrbaycan Memarl\`\” (1986), }amil Fwtullayevin “19-cu wsrdwn 20-ci wsrin wvvwllwrinw qwdwr Azwrbaycan Memarl\`\” (1988), R.M. Wfwndizadwnin “Sovet Azwrbaycan\ Memarl\`\” (1986), V.G. Muradovun “Azwrbaycanda }whwrsalma” ( Eram\z\n 13-16-c\ wsrlwrindw) (1984). ______
Veb direktor: Betti Bleyer Twrc^mw etdi: Aytwn Wliyeva Yoxlad\: Aydan Nwcwfova Redaktw edwn vw veb ^[^n haz\rlayan: Aydan Nwcwfova Yüklə 64,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|