27
karlığın və rəqabət mühitinin inkişafına yönəldilmiş kompleks tədbirlərin həyata
keçirilməsi hesabına mümkündür.
Siyasi-hüquqi amillər iqtisadi sistemin mövcudluğunun xarici mühitini
müəyyən edir. Belə ki, son illərdə dövlət sifarişinin azalması istehsalın da
azalmasına səbəb olmuşdur.
Ə
sas və köməkçi istehsalların sıx qarşılıqlı əlaqədə inkişafını nəzərə alaraq
istehsala xidmət sahələri ilə maddi istehsal sahələrinin sinxron inkişafının təmin
olunması məqsədə uyğundur. Bu baxımdan ölkədə inkişafın istehsal və in-
stitutsional infrastrukturunun yaradılması vacibdir. Bu baxımdan bu sahələrə
investisiya qoyuluşlarının istiqamətləndirilməsi vacibdir. Dünya təcrübəsi göstərir
ki, yalnız maddi istehsalın inkişafına yönəldilmiş birtərəfli tədbirlər arzu olunan
nəticənin əldə olunmasına gətirib çıxarmır. nkişaf etmiş ölkələr sənayedə, kənd
təsərrüfatında və tikintidə inkişafa nail olaraq, hər şeydən əvvəl istehsala xidmətlər
bazarınının genişlənməsinə və burada rəqabətin inkişafına nail olmuşlar. Çünki
çox vaxt maddi istehsal sahəsində böhran vəziyyətinin yaranması səbəblərindən
biri istehsala xidmət sahələrinin inkiaf səviyyəsinin maddi istehsalın təlabatlarına
cavab verməməsi olmuşdur. Məsələn, kənd təsərrüfatı məhsullarının rəqabət qabi-
liyyətlərinin aşağı olmasının səbəblərindən biri istehsalçı ilə istehlakçını əlaqə-
ləndirən informasiya sisteminin olmaması, soyuducu qurğuların istifadə olunması
ə
sasında onların saxlanması sisteminin inkişaf etməməsi, emal sənayesində
rəqabətin aşağı səviyyəsi, alıcılar üçün servis xidmətlərinin aşağı olması və s. ilə
ə
laqədardır. Buna görə də bu sahədə istehsala xidmət sahələrinin yaradılması, bu
sahələrin inkişafının hüquqi bazasının və stimullaşdırma mexanizminin qurulması
vacibdir.
28
II FƏ
S L
AZƏ
RBAYCANDA STEHSAL NFRASTRUKTURUNUN NK Ş
AFININ
MÖVCUD VƏ
Z YYƏ
T NiN TƏ
HL L
2.1. stehsal infrastrukturunun inkiş
af dinamikası
nfrastruktur sahələr ölkədə mövcud müəssisə və təşkilatların fəaliyyətinə və
son nəticədə əhalinin həyat səviyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Təcrübə
göstərir ki, istehsala xidmət sahələrinin zəruri inkişaf səviyəsinə malik olmayan
olkələrdə təkrar istehsal prosesinin subyektləri arasında qarşılıqlı əlaqələr,
müəssisələrin fəaliyyətinin ahəngdarlığı və birqərarlığı pozulur və bağlanmış
müqavilələrin yerinə yetirilməsi çətinləşir. nfrastruktur sahələrin inkişaf səviyyəsi
ölkə iqtisadiyyatında maddi, maliyyə və informasiya axınlarının sürət və dəyərini
müəyyən etməklə milli iqtisadiyyatın rəqabət qabilliyyətini formalaşdıran əsas
amillərdəndir.
Ölkədə ümumi iqtisadi inkişafa nail olmaq üçün istehsalın bütün infrastruktur
sahələri, o cümlədən, sosial və bazar infrastrukturları ahəngdar inkişaf
etdirilməlidir. stehsala xidmət sahələrinin inkişafı ölkədə maddi istehsal sahələrinin
inkişafında əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Son illərdə ölkədə ümumi daxili məhsulun
ə
həmiyyətli dərəcdə artması infrastruktur sahələrin inkişafına da müsbət təsir
göstərmişdir. Belə ki, 2014-cü ildə ümumi daxili məhsulun həcmi 2000-ci ilə
nisbətən təqribən 4,5 dəfə artmışdır. 2010-cu ilə qədər ümumi daxilin artımı əsasən
istehsal sahələri hesabına təmin edilmişdir. Bu artım əsasən neft strategiyasının
reallaşması hesabına baş vermişdir. Nəticədə, neft hasilatı sahəsinin ölkənin ümumi
daxili məhsulunun formalaşmasında payı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. 2010-cu
ildən sonra ölkədə neft hasilatının nisəbətən azalması aş vermişdir. Belə ki, ölkədə
neft hasilatı 2000-ci ildə 14,0 mln. tondan 2010-cu ildə 50,8 mln. tona qədər artmış,
2014-cü ildə isə təqribən 42,0 mln. ton təşkil etmişdir. Neft strategiyasının uğurla
reallaşdırılması nəticəsində dövlət büdcəsinin gəlirlərinin artması infrastruktur
sahələrə investisiya qoyuluşlarının artmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, 2014-cü ildə
dövlət büdcəsinin gəlirləri 2000-ci ilə nisbətən 25,4 dəfə, büdcəsinin əsaslı xərcləri
29
isə təqribən 115 dəfə artmışdır. Bütün bunlar, infrastruktur sahələrin inkişafı üçün
ə
lverişli şərait yaratmışdır.
Cədvəl 2.1
Iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə əlavə dəyərin artım dinamikası
(2004=100)
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı
və balıqçılıq
107,5 108,5 112,8 119,7 123,9 121,4 128,4 136,9 143,6 139,9
Mədənçıxarma sənayesi
170,4 282,9 391,8 418,0 481,6 488,3 438,5 416,1 418,9 407,4
Emal sənayesi
116,3 126,8 139,7 149,6 130,8 139,7 149,2 156,2 159,4 166,0
Elektrik enerjisi, qaz və buxar
istehsalı, bölüşdürülməsi və
təchizatı
105,3 116,0 108,0 113,4 99,4 105,5 117,2 130,8 135,0 143,1
Su təchizatı, tullantıların
təmizlənməsi və emalı
88,4 87,3 72,8 73,1 72,3 71,8 80,4 81,5 90,9 97,3
Tikinti
102,5 112,4 131,3 178,6 164,0 200,7 240,8 284,2 344,7 376,1
Ticarət; nəqliyyat vasitələrinin
təmiri
112,8 133,1 153,5 177,3 193,0 212,9 234,6 257,2 282,6 310,9
Nəqliyyat və anbar təsərrüfatı
110,4 146,9 166,9 189,3 206,7 215,8 214,1 224,8 239,0 250,3
Turistlərin yerləşdirilməsi və
ictimai iaşə
126,1 161,8 219,5 296,2 346,8 405,8 497,5 591,0 685,6 810,3
nformasiya və rabitə
136,0 168,6 222,6 285,4 323,0 423,5 473,5 548,8 607,5 699,2
Maliyyə və sığorta fəaliyyəti
101,6 110,7 114,5 119,7 125,3 127,8 129,6 131,4 147,4 163,4
Daşınmaz əmlakla əlaqədar
ə
məliyyatlar
102,5 116,9 122,5 137,2 145,4 148,3 166,8 181,7 203,3 210,4
Peşə, elmi və texniki fəaliyyət
101,1 106,7 110,5 117,7 123,6 126,0 134,2 139,6 149,2 151,8
nzibati və yardımçı xidmətlərin
göstərilməsi
101,3 105,3 108,9 115,5 122,4 128,3 138,3 148,1 161,9 169,2
Dövlət idarəetməsi və müdafiə;
sosial təminat
102,0 107,9 112,2 117,1 122,3 122,8 128,3 137,8 149,5 154,3
Təhsil
101,5 106,5 110,4 115,7 121,3 124,9 129,7 134,2 135,7 143,8
Ə
haliyə səhiyyə və sosial
xidmətlərin göstərilməsi
101,9 106,6 110,2 118,4 124,8 125,4 133,3 141,0 142,4 149,3
stirahət, əyləncə və incəsənət
sahəsində fəaliyyət
101,1 105,0 108,2 116,0 126,2 130,0 144,1 157,8 163,3 172,5
Digər sahələrdə xidmətlərin
göstərilməsi
101,3 111,4 115,9 123,9 130,9 133,2 136,1 139,1 165,7 166,6
Fə
aliyyə
t növlə
ri üzrə
cə
mi
127,9 174,5 219,6 242,5 266,2 279,0 277,6 282,9 298,8 306,7
Qeyd. Cədvəl Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında tərtib edilmişdir.
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 2004-2010-cu illlərdə milli
iqtisadiyyatda əlavə dəyər göstəricisinə görə ən yüksək artmı mədənçıxarma
sənayesində baş vermişdir. Belə ki, qeyd edilən dövrdə bu sahədə artım ölkə üzrə
orta göstəricidən təqribən 1,7 dəfə çox olmuşdur. Nəqliyyat və anbar sahəsində
yaradılan əlavə dəyərin həcmi qeyd edilən dövrdə əsasən neft hasilatı sahəsi ilə
ə
laqədar olmuşdur. Belə ki, 2006-cı ildən Azərbaycanda hasil edilmiş