yayılmışdı. Mannada arpa, buğda və darı əkilirdi. əkinçilikdə dəmir toxalardan,
oraqlardan və tunc kotanlardan istifadə edilirdi. Assur yazılarında Mannada taxıl (buğda
və arpa) un ehtiyatı, yağ və çaxır anbarları haqqında çox dolğun məlumatlar verilmişdir.
Manna dağlıq ölkə olduğundan burada maldarlığın inkişafı üçün hər cür şərait var idi.
Mixi yazılarda Manna torpaqlarında iri və xırdabuynuzlu mal saxlanılması və at ilxıları
bəslənilməsi haqqında maraqlı məlumatlar verilmişdir. Manna əhalisi oturaq
olduğundan burada yaylaq maldarlığı geniş yayılmışdı. Mannada atçılığın inkişafı atdan
daha çox hərbi işdə və qoşqu vasitəsi kimi istifadə edilməsi ilə bağlı idi.
5. Manna dövlə tinin Assuriya və Urartu dövlə tlə ri ilə münasibə tlə ri
E. ə. IX əsrin ortalarında yaranmış Manna dövləti Assuriya və Urartu kimi çox
qüdrətli dövlətlərin çoxsaylı talanedici yürüşlərinə məruz qalmışdır. Assuriyanın Manna
ə
razisinə basqınları hələ mərkəzləşmiş dövlətin yaranmadığı dövrdə başlamışdı. E.ə.
880-ci ildə Assur hökmdarı II Aşşurnasirpal (e.ə. 883-859) Zamua ərazisinə hücum
etmişdi.
Assur hökmdarı III Salmanasar (e.ə. 859-824) 856-cı ildə Mannanın Zamua və
Gilzan vilayətinə hücum edir. E.ə. 829-cu ildə Assuriya Manna hökmdarı Ualkinin
(Udaki) hakimiyyəti altında olan torpaqlara soxulur, paytaxtı Zirtu (sonrakı zirtu)
şə
hərini ələ keçirir.
Assur hökmdarı V Şamşi-Adad (e.ə. 823-811) Manna üzərinə hücum edərək
Zamuanı, e.ə. 820-ci ildə isə Qızılbunda (Gizilbunda) ölkəsini işğal etdi. Assur
hökmdarı III Adadnirari (e.ə. 810-783) öyünür ki, Günbatan (Xəzər) dənizinə kimi olan
ə
raziləri işğal etmişdir.
E.ə. IX əsrin 2-ci yarısında Assuriya və Urartu arasında Manna uğrunda
çəkişmələr başlandı. Urartu hökmdarı şpuini (e.ə. 825-812) və oğlu Menua (e.ə. 810-
781) Manna üzərinə yürüş təşkil etdilər. e.ə. 812-ci ildə Mannanın Menişta vilayətini ələ
keçirdilər. Menua e.ə. 809-cu ildə yenidən Manna ərazilərinə soxuldu.
E.ə. VIII əsrin I yarısında Assuriyanın siyasi böhran keçirilməsi ilə Urartu Ön
Asiyada fəallaşdı. Urartu hökmdarı Argişti (e.ə. 781-760) e.ə. 779-774-cü illərdə
Mannaya bir neçə dəfə yürüş etmişdir.
Urartu hökmdarı II Sarduri (e.ə. 760-730) Mannaya qarşı yürüşləri davam
etdirmişdi. O, e.ə. 750-ci ildə Manna üzərində qələbə çaldığını bildirir.
E.ə. VIII əsrin ortalarından Ön Asiyada siyasi vəziyyət dəyişdi. Yenidən güclənən
Assuriya III Tiqlatpalasarın (e.ə. 744-727) dövründə Mannanın Mazamua (Urmiya
gölünün cənubu və cənub qərb hissəsi) vilayətini tutdu, Urartunu bu ərazidən sıxışdırdı.
ranzu (e.ə. 740-719) III Tiqlatpalasarla ittifaqa girərək Urartu tərəfindən işğal
olunan əraziləri geri qaytardı. Iranzunun hakimiyyəti illərində Manna demək olar ki,
Cənubi Azərbaycan ərazisində bərqərar oldu.
Bu dövrdə Mannada Assur və Urartu meylli qüvvələr mövcud idi. Urartu
hökmdarı I Rusa (e.ə. 730-714) Urartu meylli qüvvələrdən istifadə edərək ranzuya
qarşı qiyam qaldırdı. Assur hökmdarı II Sarqonun köməkliyi ilə e.ə. 719 –cu ildə baş
vermiş qiyam yatırıldı.
Iranzudan sonra hakimiyyətə gəlmiş Aza (e.ə. 718-716) I Rusanın təhriki ilə
Urartu meylli qüvvələr tərəfindən sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Azadan sonra
hakimiyyətə gələn Ullusunu (e.ə. 716-680) Assuriya ilə deyil Urartu ilə ittifaqa girdi.
Assur hökmdarı II Sarqon e.ə. 716-cı ildə Mannaya hücum etdi, paytaxtı zirtu şəhərini
tutdu. Ullusunu Assuriya ilə ittifaqa razılaşmalı olur. Lakin I Rusa Mannaya qarşı
təcavüzündən əl çəkmir. E.ə. 715-ci ildə II Sarqon I Rusa və Manna müxalifətlərinə
qarşı yürüşə çıxır və onları məğlub edir.
E.ə. 714-cü ildə II Sarqon Mannaya böyük yürüş edir. O, bu yürüşdə Mannanı
Urartu təsirindən qurtarmaq, Assuriyanın mövqeyini möhkəmləndirmək, Mannada
mərkəzdənqaçma hallarına son qoymaq, xəracın vaxtlı-vaxtında Assuriya xəzinəsinə
göndərilməsini təmin etmək məqsədini qarşıya qoymuşdu.
Manna e.ə. VII əsrin I rübündə Qafqazdan gəlmiş, iskit tayfaları ilə ittifaqa girdi.
Manna hökmdarı Ahşerinin (e.ə. 675-650) tam müstəqilləşməsi və Assuriyaya qarşı
çıxması yeni savaşlara səbəb oldu. E.ə. 660-659-cu ildə assurlarla mannalılar arasında
baş verən savaşda Ahşeri məğlub olur. Bu məğlubiyyətdən sonra Mannada daxili
çəkişmələr başlanmmış və Ahşeri e.ə. 650-ci ildə üsyan nəticəsində öldürüldü.
Ahşerinin oğlu Ualli (e.ə. 650-630) Assuriya ilə ittifaqı bərpa etməyə məcbur olmuşdur.
6. Midiya dövlə tinin yaranması.
Kiaksarın Midiya dövlə tini güclə ndirmə si
Midiya Mannadan cənub-şərqdə, ranın mərkəzində yerləşirdi. Midiya dövlətinin
paytaxtı Ekbatana (indiki Həmədan) şəhəri idi. Mannanın Qizilbunda vilayəti hər iki
ə
razinin sərhədini təşkil edirdi. Midiya haqqında ilk məlumatlar e.ə.IX əsrə aiddir.
E.ə.IX - VIII əsrdə Midiya ərazisi kiçik vilayətlərə bölünmüşdu və ayrı-ayrı hakimlər
tərəfindən idarə olunurdu. Midiya e.ə.IX əsrin II yarısından etibarən xarici müdaxilələrə
məruz qaldı. Xüsusulə Assuriya Midiya ərazisini ələ keçirməyə çalışırdı.
Midiya tayfalarını birləşdirərək yeni dövlətin əsasını qoyan Deyokdan (e.ə. 712-
675) sonra Fraorta (e.ə.675-653) onun işini davam etdirmişdir. Fraorta həm xarici hərbi
müdaxilələrin qarşısını aldı və həmçinin Midiyanı vahid mərkəzdə birləşdirməyə nail
oldu. Mixi yazılarda o, Kaştariti adlanırdı. Lakin Fraortanın Asuriya və Skit çarlığı ilə
apardığı mübarizə uğursuz oldu. Nəticədə Fraorta öldürüldü və Midiya Skit çarlığından
asılı hala düşdü (e.ə. 653-625-ci illər).
E.ə. 625 – ci ildə hakimiyyətə gələn Midiya hökmdarı Kiaksar əvvəlcə skitlərin
Midiya ərazisindən çıxarılmasına nail oldu və hətta öz ərazilərini cənub - şərqdə
yerləşən fars torpaqlarına qədər genişləndirdi. Farsların ölkəsini də Midiyaya tabe etdi.
Mərkəzləşmiş dövlət yaratdıqdan sonra Kiaksar Assuriyaya qarşı müharibəyə hazırlaşdı.
O, Midiya ordusunu yenidən təşkil etdi. Kiaksar ordunu silahlarına uyğun olaraq nizəçi
və oxçu dəstələrə böldü, süvarilər dəstəsi yaratdı. Yeni Midiya hökmdarı Assur
ağalığına son qoymaq üçün Babilistan hökmdarı Nabupalasar ilə ittifaqa girdi.
Müttəfiqlərin Assuriya üzərinə hücumu e.ə. 616–cı ildə baş tutdu. E.ə.615- 612- ci
illərdə Assuriya üzərinə növbəti həmlələr də uğurlu oldu. Assuriya e.ə. 604 – cü ildə
süquta uğradıldı. Onun ərazisi Midiya və Babilistan arasında bölüşdürüldü.
Kiaksarın Midiya ərazisini genişləndirmək cəhdləri Assuriyanın məğlub
edilməsindən sonra da davam etdi. Kiçik Asiya üzərində yerləşən Urartu Midiyanın
tərkibinə qatıldı. Mannanın aqibəti naməlum qalır. Ola bilsin ki, Manna Midiyanın
siyasi ağalığını tanımış və bununla da daxili idarəetmə müstəqilliyini saxlaya bilmişdi.
Manna müharibə meydanından kənarda yerləşirdi. Kiaksar Kiçik Asiyaya yola düşdü və
Dostları ilə paylaş: |