10. Qafqaz Albaniyası dövlə tinin yaranması.
Tayfaları, şə hə rlə ri, tə sə rrüfatı.
E.ə. IV əsrin axırlarında Azərbaycanın Araz çayından şimalda yerləşən torpaqlarında
yaşayan albanlar öz dövlətlərini qurmuşdular. Hələ e.ə. V əsrdə Herodot Araz çayından
ş
imaldakı torpaqlarda Kaspi adlı Alban tayfasının yaşaması haqqında məlumat
vermişdir. E.ə. 331-ci il Qavqamela döyüşündə Əhəməni ordusunun tərkibində alban
döyüşçülərindən ibarət bir hərbi dəstə Makedoniyalı sgəndərə qarşı vuruşmuşdur.
Makedoniyalı sgəndərin hakimiyyəti dövründə Alban hökmdarlığının mövcud
olmasını antik Roma müəllifi Böyük Plini təsdiq edir.
E.ə. IV-III əsrlərdə Albaniyanı idarə edən hökmdarların adları tarixdə qalmamışdır.
Buna baxmayaraq e.ə. III əsrdə Makedoniyalı sgəndərin pullarına oxşar yerli gümüş
alban pullarının kəsilməsi, üzərində müxtəlif süjetlərin əks olunduğu üzük formalı
möhürlərdən istifadə olunması dövlətin mövcudluğundan xəbər verir. Qədim Alban
dövlətinin paytaxtı Qəbələ şəhəri idi.
Albaniyanın ictimai quruluşu haqqında əsas məlumatlar arxeoloji abidələr və yazılı
qaynaqların öyrənilməsi nəticəsində əldə edilmişdir. Strabon e.ə. 60-cı illərin hadisələri
ilə bağlı yazırdı ki, hazırda bütün alban qəbilələrini bir padşah idarə edir. E.ə. I əsrdə
(e.ə. 66-65-ci illər) Pompeyin yürüşləri zamanı Albaniyanı Oroys, Antoninin yürüşləri
vaxtı (e.ə. 30-cu illər) isə Zober idarə edirdi. Alban Arşakilərinə qədər, yəni I əsrin
ortalarınadək Albaniyanı onun ilk hökmdarı olmuş Aranın nəsli Aranşahlar idarə
etmişdir.
Albaniyada hakim zümrəyə əyanlar və kahinlər daxil idi. Cəmiyyət ali zümrə ilə
yanaşı kəndlilər, sənətkarlar və tacirlərdən ibarət idi.
Albaniyada təsərrüfatın müxtəlif sahələrində qul əməyindən istifadə olunmuşdur.
Burada əməkçi əhalinin böyük əksəriyyətinin azad adamlar, yəni vergi ödəyən zümrələr
(kəndlilər, sənətkarlar və s.) təşkil edirdi.
Albaniya dövlətinin şərq sərhədini Kaspi dənizi, qərb sərhədini isə beriya ( ori
çayınadək) təşkil edirdi. Şimal sərhədləri Dərbənddən yuxarıdakı Samur dağ
silsiləsindən başlayıb, Böyük Qafqaz dağlarının ətəkləri boyu ori çayının yuxarı
axarınadək uzanırdı. Araz çayı isə Alban dövlətinin cənub sərhədi hesab olunur.
Alban əhalisi vahid dildə danışmırdı. Strabona görə bu ölkədə 26 dil var idi.
Albaniyada yaşayan tayfalar içərisində kaspiləri, utiləri, qarqarları, qardımanlıları,
leqləri, gelləri və başqalarını göstərmək olar. Kaspilər, utilər və başqaları e.ə. I
minilliyin ortalarında daha böyük tayfanın adı ilə albanlar adlandırılmışdır.
Antiq dövrdə alban əhalisi taxılçılıq, tərəvəzçilik, bağçılıq, üzümçülük və
maldarlıqla məşğul olurdu.
Albaniyada sənətkarlığın müxtəlif sahələri inkişaf etmişdi. Sənətkarlıq əsasən
şə
hərlərdə qismən də kəndlərdə cəmləşmişdi. Sənətkarlıq məhsulları ölkənin daxili
tələbatını ödəməklə yanaşı, bir hissəsi qonşu ölkələrə ixrac olunurdu. Silahqayırma,
qiymətli metallardan qab istehsalı və qiymətli parça növlərinin toxunması şəhər
sənətkarlıq emalatxanalarında cəmləşmişdi. Metalişləmə sahəsində silah istehsalı, əmək
alətləri və məişət əşyaları, bəzək əşyaları daha geniş yayılmışdı.
Albaniyada dulusçuluq sənəti də geniş yayılmışdı. Toxuculuq sənəti öz yüksək
səviyyəsi ilə seçilirdi.
Antiq dövrdə Albaniyada daxili ticarət sürətlə inkişaf edir və ölkənin xarici ticarət
ə
laqələri genişlənirdi.
Ellinizm dövründə ölkə dünya ticarətinə qoşulmuşdu. II əsrdə yaşamış antiq müəllif
Klavdi Ptolomey Albaniyanın 29 şəhər və böyük yaşayış yerlərinin adını çəkmişdir ki,
bunlardan Teleba, Gelda, Albana və Qaytara Xəzər dənizi sahillərində yerləşirdi. Antiq
qaynaqlarda adı çəkilən şəhərlərdən yalnız Kabalakanın (Qəbələ) və Şamaxının
(Gemaxiya) yeri dəqiq məlumdur.
11. Qafqaz Albaniyasında Roma işğalçılarına qarşı mübarizə.
E.ə. IV-III əsrlərdə Makedoniyalı sgəndərin və Selevkilərin Kaspi dənizi və
onun ətraf bölgələrinə göndərdikləri ekspedisiyalardan sonra Albaniya ərazisinə hər
hansı bir yürüş haqqında mənbələrdə heç bir məlumat verilmir. E.ə. I əsrin 60-cı illərinə
qədər Yaxın Şərqdə baş verən hərbi-siyasi hadisələrdən kənarda qalan Alban dövləti
üçün bu dövr əmin-amanlıq dövrü olmuşdur.
E.ə. I əsrdə romalıların hərbi planlarında Albaniya və qonşu beriya önəmli yer
tutmağa başladı. Romalılar Albaniyada möhkəmlənməklə Hindistanı Qara dənizə
birləşdirən, bir hissəsi Kaspi dənizindən –Kür çayından və quru ərazidən keçən ticarət
yollarını ələ keçirmək niyyətində idilər.
Albaniyanın ələ keçirilməsi Romaya bu ərazidən Parfiyaya zərbə endirmək və
digər ölkələrə yürüş etmək imkanı verirdi. E.ə. 66-cı ildə Roma sərkərdəsi Pompey
Alban torpaqlarına yürüşə başlayaraq Kür çayı sahilində hərbi düşərgə saldı. Alban
hökmdarı Oroysun başçılıq etdiyi 40 minlik ordu romalılar üzərinə hücuma keçdi.
Həmin ilin dekabr ayında Kür çayı sahilində baş vermiş qanlı döyüşdə daha güclü və
təcrübəli olan Roma ordusu qalib gəldi.
Romalılar beriyaya yürüş edəndə albanlar onları arxadan təqib edərək Roma
qoşunu üçün təhlükəli vəziyyət yaratdıqlarından Pompey e.ə. 65-ci ildə yenidən albanlar
üzərinə yürüşə çıxdı. Albanlara gözlənilməz zərbə vurmaq üçün romalılar ori ilə
Alazan çayları arasında susuz çöllə hərəkət etməyi qərara aldılar. Pompey bir neçə
albanı əsir alaraq ordusunu daha qısa və rahat yolla aparmaq üçün onlardan bələdçi kimi
istifadə etdi. Lakin ölümündən qorxmayan albanlar düşməni daha uzun və çətin yolla
apararaq xeyli ləngitdilər. Alazan çayı sahilində döyüş baş verdi. 60 min piyada və 12
min atlıdan ibarət Alban qoşununa Oroysun qardaşı Kozis başçılıq edirdi. Süvari
qoşunda albanlar, piyada qoşunda isə romalılar daha güclü idilər. Pompeyin
düşünülmüş taktikası əsasında Roma ordusunun önündə olan atlı dəstəsi qəsdən geriyə
qaçaraq albanları öz arxasınca aparıb mühasirəyə saldı. Döyüş vaxtı Kozis Roma
sərkərdəsi Pompeyə nizə ilə zərbə endirsə də, möhkəm zireh Pompeyi ölümdən qurtardı.
Pompeyin cavab zərbəsi ilə Kozis ölümcül yaralandı. Döyüş romalıların qələbəsi ilə
başa çatdı. Romalılara qarşı kişilərlə birlikdə alban qadınlarının da qəhrəmanlıqla
vuruşması antik Roma müəlliflərinin heyrətinə səbəb olmuşdu. Döyüşdən sonra
Pompeyin tələbi əsasında onun düşərgəsinə gəlməyən alban hökmdarı Oroys məktub və
hədiyyələr göndərməklə kifayətləndi. Pompey barışığa gəlmək və tabe olmaq haqqında
Oroysun vədlərini qəbul edib, xəzər dənizi sahillərinə çıxmaq üçün ölkənin içərilərinə
doğru irəliləməyə başladı. Ciddi müqavimətlə qarşılanan Pompey bu məqsədindən əl
çəkməyə məcbur olub Albaniyanı tərk etdi.
E.ə. 36-cı ildə Antoninin Atropatenə və Albaniyaya yürüşünün nəticəsi olaraq
Alban hökmdarı Zober romalılardan asılılığı qəbul etmişdi. Roma hökmdarı Oktavian
Avqustun hakimiyyətinin sonlarında tərtib olunmuş məşhur Ankir kitabəsində Alban
Dostları ilə paylaş: |