1
AZƏRBAYCAN D L VƏ N TQ MƏDƏN YYƏT FƏNN ÜZRƏ MTAHAN
SUALLARININ CAVABLARI
Sual 1. Dil nə
dir və
onun və
zifə
lə
ri nə
də
n ibarə
tdir?
Dil çox-çox qədim zamanlarda toplu halında yaşayan insanların bir-biri ilə
ünsiyyət saxlamaq zərurətindən meydana çıxmışdır.Deməli, dil insanlar arasında
ünsiyyət vasitəsidir. Dil ünsiyyət vasitəsi kimi yalnız müəyyən şəraitdə ─ insan
cəmiyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir. Dilin varlığı üçün bəşər cəmiyyətinin olması
vacib şərtdir. nsan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. Buna görə də
dil ictimai hadisə sayılır.
Dil ancaq insana məxsusdur və təfəkkürlə bağlıdır. Dilin yaranmasında insan
orqanizminin şaquli vəziyyətdə olması da mühüm rol oynamışdır.
Dilin irsi və irqi cəhətlərlə bağlılığı yoxdur. Belə ki, bir zənci balası körpəlik
çağından valideynlərindən ayrı düşərək, məsələn, bir azərbaycanlı ailəsində böyü-yərsə,
o, Azərbaycan dilində danışmağa başlayacaq.
Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir xalqın milli şüuru,
mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə onun dili də inkişaf edir, təkmilləşir.
Dilin üç vəzifəsi vardır:
1. Dil cəmiyyətdə ünsiyyət vasitəsidir.
2. Dil insanı əhatə edən əşya və hadisələrin adlarını bildirir.
3. Dil fikri ifadə edir.
Sual 2. Dilin qayda-qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm necə
adlanır və
onun hansı sahə
lə
ri vardır?
Dilin qayda-qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm dilçilik elmi
adlanır. Dil müxtəlif baxımdan öyrənildiyi üçün ayrı-ayrı sahələrə bölünür. Dilçiliyin
fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiya və sintaksis kimi
bölmələrdən başqa, etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya kimi sahələri də vardır.
Fonetikada danışıq səsləri, ahəng qanunu, heca və vurğu, fonetik hadisələr,
leksikologiyada dilin lüğət tərkibi, sözlərin mahiyyəti, onların forma və məzmunca
ə
mələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi, eləcə də frazeoloji
birləşmələr öyrənilirsə, morfologiyanın predmeti sözün tərkibi, nitq hissələri və onların
dəyişmə qaydalarıdır, sintaksisdə isə söz birləşmələri və cümlələr tədqiq edilir.
Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimo-logiya
deyilir. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində
daşıdığı leksik məna anlaşılmır, yəni kökü, mənşəyi izah edilə bilmir. Bu halda
etimologiya elminə üz tutmaq lazım gəlir. Ya elmi əsaslara söykənən elmi
etimologiyanın, ya da xalqın məntiqinə əsaslanan xalq etimologiyasının, başqa sözlə,
yalançı etimologiyanın imkanlarından istifadə edilir. Sözün kökünü üzə çıxarmaq, onun
başqa sözlərlə bağlılığını öyrənmək üçün aparılan dilçilik araşdırmalarına etimoloji
təhlil deyilir.
Lüğətçilik (leksikoqrafiya) dilçiliyin praktik sahəsi olub, lüğətlərin tərtibi, yaranma
qaydalarını öyrənir. Lüğətlərin tərtibi ilə məşğul olan mütəxəssis lüğət-
2
çi ─ leksikoqraf adlanır. Lüğətlərin bir neçə növü var: izahlı lüğətlər, tərcümə lü-ğətləri
və terminoloji lüğətlər.
Dialektologiya dialekt və ya şivəni öyrənən dilçilik sahəsidir. Bir çox şivələ-
rimizdə elə qədim sözlər qorunub saxlanmışdır ki, vaxtilə ədəbi dilimizdə işlənmiş,
lakin indi unudulmuşdur. Bu baxımdan dialektlər dilimizin tarixini, onun inkişaf
mərhələlərini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir.
Nitq mədəniyyəti də dilçiliyin praktik, yəni təcrübi sahəsi olub, dildən
ünsiyryə
t vasitə
si kimi istifadə
qaydalarını öyrə
nir. Nitq mədəniyyətinə yaxşı
yiyələnmək üçün dilin fonetik, leksik və qrammatik qayda-qanunlarını bilmək və nitq
zamanı onlara əməl etmək zəruridir.
Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri fikirləri əməli şəkildə həyata keçirilir. Buna
görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin nəzəri yox, praktik sahəsi sayılır. Nitq
mədəniyyətində ayrı-ayrı dil faktları və ya dil hadisələri yox, dilçiliyin qayda-qa-nunları
sistemi öyrənilir. Ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətinin konkret predmeti yoxdur.
Sual 3. Yazı və onun növləri barədə məlumat yazın.
nsanların səsin çatmadığı, ünün yetmədiyi yerlərlə də əlaqə saxlamaq ehtiya-
cından yazı yaranmışdır. Yazı səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr
sistemidir.
Yazının ilkin növü əşyaların köməyi ilə olmuşdir. nsanlar uzaq yerlərə öz fi-
kirlərini əşyaların köməyi ilə çatdırmışlar. Buna görə də həmin yazı əşyəvi yazı ad-
lanır.
Yazının ikinci növü şəkli (piktoqrafik) yazıdır. Bu yazıda nəzərdə tutulan əşyanın
şə
kli çəkilir. Piktoqrafik yazıya aid nümunələr bugünkü həyatımızda da müşahidə edilir.
Məsələn, gözəllik salonunun qarşısında qadın şəkli, qayçı, daraq şəkli, zoomağazanın
qarşısında heyvanların şəkli və s. piktoqrafik yazı nümunələ-ridir.
Piktoqrafik yazıdan sonra fikri (ideoqrafik) yazı ortaya çıxmışdır. Bu yazıda da
fikir şəklin köməyi ilə çatdırılır. Piktoqrafik yazıda şəkil birbaşa əşyanın özünü
bildirdiyi halda, ideoqrafik yazıda şəkil rəmzi mənada (ideya şəklində) işlənir: günəş
şə
kil işıq, nur anlayışı bildirir.
Yazının ən son və müasir növü
hə
rfi (fonoqrafik) yazıdır. Fonoqrafik yazının ilk
mərhələsi heca yazısı (sillabik yazı) olmuşdur. Bu yazıda bir neçə səs bir işarə ilə ifadə
olunmuşdur. Əsl fonoqrafik yazıda isə hər bir səs bir hərflə işarə olunur. Hazırda
istifadə etdiyimiz latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası fonoqrafik yazıya əsaslanır.
Sual 4. Qohum dillər. Türk dilləri ailəsində Azərbaycan dilinin yeri barədə
yazın.
Dünya dilləri yarandığı ilk dövrlərdə çox az sayda olmuşdur. Zaman keçdikcə bu
dillər arasında bölünmə getmiş, bir dildən onlarla dil formalaşmış, formalaşan-ların da
hər birindən sonralar yeni dillər əmələ gəlmişdir. Beləliklə, bu gün dünya-
da 3500-dən çox dil vardır.