Microsoft Word azerb. Geoiqtisadi 11. 04. 2016. M son doc
Yüklə 4,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 21 mi dövlətlərini, Çini, İranı, Türkiyəni və s. ölkələri ciddi regio- nal geoiqtisadi fəaliyyətə sövq etmişdir. Bəhs olunan dövrdə bölgənin Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstan və s. kimi zəngin enerji ehtiyatlarına malik ölan yeni ölkələrinin ən mü- hüm geosiyasi problemi isə qabaqcıl Qərb texnologiyası əsa- sında öz neft-qaz yataqlarını işə salmaq, istehsal edilən məh- sulları sərbəst şəkildə dünya bazarlarına çıxarmaqdan ibarət idi. Xəzərin dərin qatlarındakı zəngin neft-qaz məhsullarını çıxarmaq, sərbəst şəkildə dünya bazarlarına nəql etmək və satmaq üçün bu ölkələrə 1990-cı illərin əvvəlindən başlayaraq çoxlu başlanğıc maliyyə vəsaiti və texniki yardım tələb olu- nurdu. Belə imkanlara nə həmin dövlətlərin özü, nə də ki, bu məhsullara rəqabətdənkənar sahib olmaq istəyən Rusiya, İran və Türkiyə kimi region ölkələri malik deyildilər. Bu miqdarda maliyyə və texniki imkanlara yalnız varlı ABŞ və Qərb ölkələri, Yaponiya, Çin kimi dövlətlər, onların təsiri altında olan beynəlxalq maliyyə qurumları malik idi. Həmin ölkələr və qurumlar isə bir qayda olaraq, öz maliyyə və texniki imkanlarını o sahəyə yönəldir ki, gələcəkdə onun verə- cəyi iqtisadi dividentləri aşkar formada görsünlər və bu divi- dentlər üçün beynəlxalq qarantiya əldə etsinlər. Belə qaran- tiyanı yalnız, neft və təbii qaz ehtiyatları ilə zəngin ölkələrin geosiyasi və geoiqtisadi müstəqilliyi, sərbəst ixrac marşrutla- rına, sabit ictimai-siyasi həyata, liberal iqtisadiyyata malik olması və Avropa strukturlarına inteqrasiyası nəticəsində əldə etmək olardı. Qərb mütəxəssisləri o dövrdə xüsusilə qeyd edirdilər ki, nə qədər ki, bu ölkələr Rusiyanın geosiyasi təsirin- dən tam azad olmayıb, Qərbin geosiyasi dairəsinə inteqrasiya olunmayıb, onların qarantiyalı gələcəyinə ümid azdır. Planetin əksər bölgələrinin, o cümlədən də Xəzər hövzəsi və Orta Asiyanın enerji ehtiyatlarının və ehtiyaclarının, dün- ƏL İ H ƏS ƏNOV 22 yadakı neft-qaz istehsalı və istehlakının həcmi ilə bağlı mə- lumatlar çox vaxt gizlədilir, yaxud bilərəkdən səhv göstərilir, müxtəlif subyektiv mənbələrə istinad edilərək fərqli şəkildə təqdim olunur. Bəzən eyni ölkənin təbii ehtiyatlarının miqdarı, gündəlik neft-qaz istehsalı, daxili ehtiyacı və ixracı ilə bağlı bir neçə fərqli rəqəm səsləndirilir. Bu fərqi rəqəmləri hansısa va- hid bir metodoloji yanaşma və amillə izah etmək çox çətindir. Burada, hər il yeni-yeni yataqların kəşfi və istehsala cəlb olun- ması, dünyada təbii ehtiyatlarının həcminin müəyyənləşdiril- məsi zamanı istifadə edilən fərqli metodoloji yanaşma və s. ob- yektiv səbəblərlə yanaşı, ayrı-ayrı maraqlı aktorların subyektiv geosiyasi, geoiqtisadi maraqlarından irəli gələn, bilərəkdən yol verilən saxtalaşdırmalara da, məqsədyönlü əks-təbliğat istəyi və s. də rast gəlmək olar. Məsələn, bütün parametrlərinə görə Xəzər hövzəsinin ən böyük ölkəsi hesab olunan Rusiya alim- ləri on il bundan əvvəl- 1997-ci ildə öz qaz ehtiyatlarını, təx- minən 50, (dünya qaz ehtiyatlarının 34.3%), İranınkını 21, (14%), qalan Xəzər hövzəsi və Orta Asiya ölkələrinin ehtiyat- larını isə, cəmi 6-7 trln. kub metr (4%) miqdarında dəyərləndi- rirdilər. Bundan da Türkmənistanınkı 3,6, (2%), Qazaxıstanın- kı 1,95 (1,3%), Azərbaycanınkı isə 0,9 (0,7%) miqdarında göstərilirdi. 19 Halbuki həmin dövrün Qərb ekspertlərinin məlu- matında bu rəqəmlər azı iki-üç dəfə artıq- təxminən 20-28 mlrd. kub metr miqdarında ( dünya qaz ehtiyatlarının 12-16% qədər) göstərilirdi. Eyni məsələni bölgənin neft ehtiyatları haqqında da söy- ləmək olar. Bəzi rus geoloqlarının proqnozlarına görə, Xəzər hövzəsindəki neft ehtiyatlarının ümumi həcmi 7 milyard ton- 19 Bax: Жильцов С.С., Зонн И.С., Ушков А.М. Геополитика Каспийского региона...с.135. XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 23 dur (təxminən 50 milyard barel). 20 Başqa rus mənbələri bu rəqəmin 13 milyard ton və daha artıq olduğunu qeyd edirlər. Qərb ekspertlərinə gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, hələ SSRİ zamanında ingiltərəli və amerikalı mütəxəssislər hesab edirdi- lər ki, Xəzər bölgəsində neft ehtiyatlarının həcmi, sovet geo- loqlarının təqdim etdiyi rəqəmlərdən qat-qat artıqdır. Məsələn, ABŞ dairələrinin Xəzəryanı ölkələrdən Qazaxıstan, Azərbay- can və Türkmənistanın enerji ehtiyatlarının həcmi haqda səs- ləndirdikləri rəqəmlər, Rusiya mütəxəssislərinkindən, azı 2-7 dəfə artıqdır. 21 Bu ölkənin Dövlət Departamentinin və Milli təhlükəsizlik Şurasının məruzəsində Xəzər hövzəsinin hazırkı neft ehtiyatları, təxminən 200 milyard barel (təxminən 27,5 milyard ton) miqdarında göstərilir. 22 Lakin həm xarici, həm Rusiya mütəxəssislərin, həm də yerli mənbələrin bəyan etdiyi rəqəmlər tez-tez dəyişir və möv- cud ehtiyatların miqdarı ilə bağlı vahid metodoloji yanaşmaya söykənmir. Bəzi rusiyalı mütəxəssislər ABŞ və Rusiyanın bölgənin karbohidrogen ehtiyatlarına yanaşmasındakı kəskin fərqə diqqət çəkərək qeyd edirlər ki, “Xəzər neftinin həcmi haqda bu iki düşərgənin göstəriciləri çox fərqlidir. Amerikalı mütəxəssislər olduqca nikbin, rusiyalı ekspertlər isə olduqca bədbin proqnozlar səsləndirirlər.” 23 Göründüyü kimi, dünyanın və Xəzər hövzəsinin təbii eh- tiyatlarının həcmi haqda beynəlxalq, regional və milli mənbə- lərdə səsləndirilən rəqəmlər bir-birindən xeyli fərqlənir. Mütə- xəssislərin fikrinə görə, bu fərqlər həm də müəyyən geosiyasi və geoiqtisadi amillərinin təsiri ilə formalaşır Lakin həmin 20 Bax: “Каспий: статус, нефть, уровень» ”// www.caspiy.net 21 Bax:“Каспий: зачем он Западу?”// www.caspiy.net 22 Bax: “Каспий: статус, нефть, уровень» ”// www.caspiy.net. 23 Bax: “Проблемы безопасности Каспийского региона”//www.cpf.az. ƏL İ H ƏS ƏNOV 24 subyektiv təsirlər informasiya mənbələrinin metodologiyasında müəyyən fərqlər yaratsa da, ciddi geoloji araşdırmaların nəticə- lərini şübhə altına ala bilmir. Dünyanın enerji mənbələri və qaynaqları, enerji ehtiyacı, istehsalı və istehlakı ilə bağlı möv- cud vəziyyəti qısaca olaraq belə xarakterizə etmək olar: mütə- xəssislər bu rəqəmləri və xəritəni dəqiq müəyyən edə bilmir, siyasətçilər isə yaranmış vəziyyətdən asılı olaraq, həmin xəritə və rəqəmlərlə manipulyasiya edir. Dünyanın əksər bölgələri kimi, Xəzər hövzəsinin ümumi və ayrı-ayrı ölkələr üzrə malik olduğu enerji qaynaqları haq- qında əsaslandırılmış rəqəmləri ilk növbədə geoloqlar verir. İngiltərənin məşhur Britiş Petrolium (BP) şirkətinin hesabla- malarına görə, dünyadakı neft ehtiyatlarının ümumi həcmi 2010-cu ildəki son geoloji kəşflər nəticəsində təxminən 700 milyon barel artaraq, 1383,2 milyard barelə çatıb. Dünyanın mövcud təbii qaz ehtiyatlarının həcmi isə 187,1 trln. kub metr miqdarında göstərilir ki, bu da 2009-cu ildə göstərilən rəqəm- dən 2,21 trln. kub metr artıqdır. Hər gün dünyada, təxminən 82 milyard barel neft, 3.192 milyard kub metr qaz istehsal və istehlak olunur. 24 Hazırda dünyanın və Xəzər hövzəsi ölkələrinin təsdiq olunmuş və ehtimal olunan neft və qaz ehtiyatları aşağıdakı cədvəllərdəki kimidir: (neft- milyard barel; qaz- trln. kub metr) Xəzəryanı ölkələrdəki mövcud enerji ehtiyatları, neft və qaz istehsalı, hazır məhsulun istehlakı və satışı ilə bağlı müxtəlif mənbələrdən əldə edilmiş rəqəmlərin ölkələr üzrə şərhinə nəzər salsaq görərik ki, vəziyyət aşağıdakı kimidir: 24 Bax: 2010-cu il dünya energetikasının illik statistik icmalı // BP Statistical Review of World Energy 2009; 2010, // bp.com/statisticalreview Yüklə 4,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|