Microsoft Word Azerb Iqtisadiiyati es doc

Arif Şəkərəliyev, Qoşqar Şəkərəliyev  

 

364

Adətən Avropa kredit faizləri London birjalarında təyin olunur və 

LİBOR adlanır (London İnterbank Offerede Rate), yəni London birja-

sında təklif olunan faizdir. LİBOR ABŞ dolları, yapon iyeni, alman 

markası Fransa frankı üçün təyin olunmuşdur. İndiki dövrdə Avropada 

milli valyutaları  əvəz edən avro valyutalar sırasına daxil olmuşdur. 

Milli kredit faizləri ayrı-ayrı ölkələrin banklararası kredit birjalarında 

formalaşır. Nümunə üçün qeyd etmək lazımdır ki, yapon iyeninə görə 

LİBOR Tokio banklararası birjada təklif faiz, fransız franki üçün 

RİBOR, Rusiya rublu üçün MİBOR formalaşır. Bir məsələnin də xü-

susi olaraq qeyd edilməsi yerinə düşərdi ki, Azərbaycanda banklarara-

sı kredit birjasının yaradılması, BİBOR-un formalaşması və fəaliyyət 

göstərməsi gündəmdə olan məsələlərdəndir. Azərbaycan Respublika-

sının Milli Bankı təkcə kredit hərracları ilə kifayətlənir. Milli Bankın 

diskont faizləri (uçot dərəcələri) həmin hərracların nəticələrinə əsasən 

müəyyənləşdirilir və yaranmış vəziyyət səmərəli situasiya hesab olu-

nan bilməz. Bu səbəbdən də ancaq burada Milli Bank öz resurslarını 

satışa çıxarır. Digər banklar isə satışa vəsait çıxara bilmirlər. Görün-

düyü kimi, kreditlərə olan tələb və  təklif tam olaraq nəzərə alınmır, 

müvafiq olaraq kredit faizləri düzgün formalaşmır. 

Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən bu kredit münasi-

bətləri Milli bankın uçot dərəcələrinin dəyişdirilməsi  əməliyyatıdır. 

Göründüyü kimi, Milli Bank kommersiya banklarının ehtiyat fondları-

na və onların kreditvermə qabiliyyətinə müsbət təsir göstərir. Yəni, 

kommersiya bankları hüquqi və fiziki şəxslərə kredit verir, müvafiq 

olaraq nəticədə milli valyutanın təklifi artır. Bu kredit münasibətlərin-

də  iştirakçı  tərəflər kimi kredit alan tərəf hüquqi və fiziki şəxslərdir, 

kredit verən tərəf isə banklardır. 

Nəhayət, ölkə banklarının xarici banklarla olan münasibətləri əks 

olunur. Hesablamalar Loro və Nostro hesablarından istifadə olunmaq-

la gerçəkləşdirilir. Azərbaycan Respublikasında inkişaf prosesləri, xü-

susən də regionların inkişaf etdirilməsi maliyyə bazarının infrastruk-

turlarının daha da genişləndirilərək regionları da əhatə etməsindən ası-

lıdır. Çünki maliyyə bazarının inkişaf etməsi,  şəhərlər və regionlar 

arasında kapitalın səmərəli axınının təmin olunmasına xidmət edə bi-

lər. Nəticədə, kommersiya bankları, sığorta şirkətləri, investisiya fond-

larının fəaliyyəti regionlarda da xeyli genişlənmiş olar. 

Maliyyə bazarının digər əhəmiyyətli hissəsi valyuta bazarı bir öl-

kənin digər ölkələrin valyutalarına dəyişdirilməsi prosesi zamanı for-

---

AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATI: reallıqlar və perspektivlər 

 

 

365

malaşan iqtisadi mexanizmlər sistemidir. Çünki bir ölkədən digər öl-

kəyə hər hansı bir əmtəənin idxal-ixrac əməliyyatları valyuta mübadi-

ləsini zəruri edir. Qarşılıqlı olaraq valyutaların mübadiləsi valyuta mə-

zənnəsini formalaşdırır. Müasir dövrdə valyuta məzənnəsinin təyin 

olunmasının müxtəlif rejimləri vardır.  Ən geniş yayılmış rejim isə 

qeydə alınmış valyuta məzənnəsidir. Göstərilən rejimdə milli valyuta-

nın məzənnəsinin hökumət tərəfindən rəsmi olaraq təyin olunması nə-

zərdə tutulur. İndiki dövrdə Azərbaycan manatının məzənnəsi Milli 

Bank tərəfindən təyin edilir. 

Bir valyutanın digər valyutaya mübadiləsi valyuta məzənnəsini 

formalaşdırır. Valyuta məzənnəsinin iki növü mövcuddur: 

1. Kassa əməliyyatları üzrə valyuta məzənnəsinin dəyişdirilməsi, 

48 saat ərzində ticarət əməliyyatlarına xidmət göstərilməsi üçün tələb 

olunur. 

2. Təcili  əməliyyatlar üzrə valyuta mübadiləsi gələcəkdə ticarət 

sazişlərinin yerinə yetirilməsinə xidmət edir. 

Normal valyuta məzənnəsi - milli valyutanın xarici valyutaya nis-

bətən qiymətidir, İki ölkədə istehsal edilən məhsulların nisbi qiyməti 

real valyuta məzənnəsini əks etdirir. Yəni real valyuta məzənnəsi bir 

ölkənin mallarının digər ölkələrini mallarına (əmtəələrinə) dəyişdiril-

məsini xarakterizə edən nisbətdir: 

Müasir dövrdə hər bir ölkədə valyuta məzənnəsinin tənzimlənmə-

si iqtisadi siyasətin önəmli istiqamətlərindəndir. Valyuta məzənnəsi-

nin yüksəlməsi və aşağı düşməsi, ilk növbədə, həyata keçirilən iqtisadi 

şəraitə, daha doğrusu, maliyyə şəraitinə uyğun iqtisadi siyasətdən ası-

lıdır. Valyutanın məzənnəsinin digər ölkələrin valyuta məzənnəsinə 

əsasən aşağı düşməsi devalvasiya adlanır . 

Qiymətli kağızlar bazarında adətən qiymətli kağızlar alınıb satılır. 

Çox zaman iqtisadi ədəbiyyatlarda qiymətli kağızlar bazarı fond ba-

zarları da adlanır. Qiymətli kağızlar bazarının subyektləri əmanətçilər 

və emitentlərdir. Emitentlər- sənaye müəssisələri, şirkətlər, dövlət ola 

bilər, qiymətli kağızlar isə emissiyalardır. 

Əmtəəçilər gəlir (dividend) əldə etmək üçün qiymətli kağızları 

satın alan müəssisə  və  vətəndaşlar hesab olunur. Ümumiyyətlə, 

qiymətli kağızların iki növü vardır.  İlkin və ikinci dərəcəli qiymətli 

kağızlar.  İlkin emissiya bazarında qiymətli kağızlar fond mexanizmi 

vasitəsi ilə brokerlərə  və banklara emissiyalar paylanır. Qiymətli ka-

ğızların bölüşdürülməsi zamanı dövlət istiqraz bazarı, bələdiyyə istiq-

---

Arif Şəkərəliyev, Qoşqar Şəkərəliyev  

 

366

raz bazarı , korporativ müəssisələrin səhm bazarı, korporativ istiqraz 

və veksel bazarı formalaşır. 

İkinci dərəcəli qiymətli kağızlar bazarı adətən əvvəllər alqı-satqı 

əməliyyatlarında iştirak edən qiymətli kağızların təkrar alqı-satqısının 

həyata keçirildiyi bazarlardır. Daha sonra qiymətli kağızların  əsas 

növləri barəsində də bir neçə kəlmənin qeyd edilməsi məqsədəuyğun 

olardı. Qiymətli kağızların iki əsas növü vardır. Bunlar səhmlər və is-

tiqrazlardır. Səhmlər iki cür qeydə alınır: adi və imtiyazlı səhmlər. Adi 

səhm alıcısı bir sıra hüquqlar əldə etmiş olur. İlk növbədə, səhm sa-

hibləri satın aldıqları  səhmləri digər  şəxslərə sata bilər və yaxud gü-

zəştə gedə bilərlər. Çox nadir hallarda göstərilən səhmdar hüququ 

məhdudlaşdırıla bilər. 

Səhmdar cəmiyyətin öz səhmlərini səhm sahiblərindən satın al-

maq hüququ vardır. Belə səhmlər iqtisadi ədəbiyyatlarda xəzinədarlıq 

səhmləri adlanır. Xəzinədarlıq səhmləri real bazar qiymətlərinə deyil, 

güzəştlərlə  səhmdar cəmiyyətlərinin  əməkdaşlarına satılır. Səhmdar 

cəmiyyətin öz səhmlərinin alınmasına marağın bir sıra səbəbləri var-

dır. Bunlar, ilk növbədə, öz səhmlərinin kursunun qorunması və artı-

rılması üçündür. 

Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə maliyyə bazarında ən va-

cib məsələlər sırasında qiymətli kağızların dəyəri, qiymətləri məsələsi-

dir. Ümumiyyətlə, səhmlərin dəyərinin müəyyənləşdirilməsinin müx-

təlif növləri mövcuddur. Bunlar səhmlərin nominal, elan edilmiş, mü-

hasibatlıq və bazar dəyərləridir. Nominal dəyər səhmlər üzərində gös-

tərilmiş dəyərdir. Bu dəyər uçot məqsədləri üçün istifadə olunur. Bir 

sıra ölkələrdə, məsələn, ABŞ-da səhmlər, nominal dəyərləri səhm üzə-

rində göstərilmədən buraxıla bilər. Belə olan təqdirdə qiymətli kağız-

ların uçotu elan edilmiş  dəyərdən istifadə olunmaqla həyata keçirilə 

bilər. 

Maliyyə bazarının müxtəlif alət və mexanizmləri vasitəsi ilə iqtisadi 

inkişaf proseslərinə ciddi təsir göstərməsi müasir dövrdə birmənalı olaraq 

iqtisadi  ədəbiyyatlarda geniş yayılmış fikirlərdəndir. Qeyd edilən 

təmayüllərin bariz nümunəsini maliyyə bazarının müxtəlif seqmentlərinin 

ÜDM-ə olan nisbətlərində müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, Azər-

baycanda qiymətli kağızlar bazarının həcmi ÜDM-ə nisbəti 1,8%-ə bəra-

bərdir. Lakin müasir dövrdə dünyanın aparıcı dövlətlərində tamamilə 

fərqli mənzərənin şahidi oluruq. Yuxarıda göstərilən göstəricilər ABŞ-da 

98%, Böyük Britaniyada-129%, Yaponiyada-73%-ə bərabərdir. 

---