Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
8 
 
GİRİŞ 
 
Azərbaycan Yer kürəsinin  ən qədim tarixə  və maddi-mədəni 
irsə malik olan məskənlərindən biridir. Arxeoloji qazıntılar nəticə-
sində əldə edilən müxtəlif maddi–mədəni abidələrin, yazılı qaynaq-
ların, müxtəlif dövrlərdə dünya alimlərinin və tarixçilərinin yazdıq-
ları əsərlərdə Azərbaycan haqqında deyilənlərin müqayisəli şəkildə 
öyrənilməsi Azərbaycan tarixinin daha əsaslı şəkildə və daha dərin-
dən işıqlandırılmasına imkan verir. 
Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın qədim tarixi üzrə 
tədqiqat işi aparılarkən bu dövrə birtərəfli yanaşılırdı. Belə ki, Azər-
baycanın qədim dövlətləri olan Manna, Atropatena, Albaniya tarixi, 
ərazilərimizdə yaşayan qədim sakinlərin etnik tərkibi, etnogenezi, 
sosial-iqtisadi, siyasi və  mədəni tarixi arxa plana çəkilirdi və lazı-
mınca işıqlandırılmırdı. Lakin bütün qeyri-müəyyənliklərə, çətin-
liklərə baxmayaraq, Azərbaycanın tarixi qədimliyi, xalqının etnoge-
nezi konsepsiyası müəyyən  şəkildə oyrənilərək, ümumiləşdirilərək 
tarix elmimizdə öz əksini tapmışdır. 
Dərslikdə sasanilərin və  ərəblərin Ön Asiyada hakimiyyət 
uğrunda apardıqları döyüşlərin nəticəsində Azərbaycan  ərazisində 
baş verən tarixi proseslər,  Ərəb Xilafətinin zəiflədiyi dövrdə yara-
nan Azərbaycan feodal dövlətlərinin tarixi, Böyük Səlcuq imperi-
yasının tərkibində, sonra isə Atabəylər dövlətinin hakimiyyəti altın-
da dövrün ictimai, iqtisadi, mədəni və maddi həyatı geniş şərh edil-
mişdir. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində cərəyan edən dil, din, əra-
zi, mədəniyyət və iqtisadi əlaqələr vəhdəti zəminində türkdilli Azər-
baycan xalqının və dilinin formalaşması prosesi başa çatır. XIII əsr-
də monqol əsarəti və onun nəticələri, XIV əsrdə Azərbaycanın iki 
qüdrətli sərkərdənin-Teymurun və Toxtamışın müharibə meydanına 
çevrilməsi, XV əsrdə  Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətlərinin 
yaranması və süqutu tarixi öz əksini tapmışdır. Şah İsmayıl Xətainin 
qurduğu Səfəvilər dövlətinin Azərbaycanın tarixində müstəsna yeri 
işıqlandırılır, belə ki, tariximizdə ilk dəfə olaraq ölkəmizin şimal və 

---

 
9 
cənub  əraziləri Azərbaycan dövlətinin sərhədləri daxilində birləş-
dirilir, Azərbaycan dili dövlət dili səviyyəsinə qaldırılır. XVIII əsrin 
ortalarında bir-biri ilə rəqabət aparan müstəqil xanlıqların meydana 
gəlməsi,  İran və Rusiyanın Azərbaycana qarşı  qəsbkar niyyətləri, 
xalqımızın xarici işğalçılara qarşı azadlıq mübarizəsi, eləcə  də bu 
dövrün ictimai-iqtisadi, mədəni həyatı ətraflı şərh olumuşdur. XIX 
əsrin  əvvəllərindən  Şimali Azərbaycanın Çar Rusiyası  tərəfindən 
istilası, xalqın ona qarşı mübarizəsi, dövrün sosial-iqtisadi, siyasi və 
mədəni tarixi araşdırılır. Bu dövrdə kapitalist münasibətlərinin 
inkişafı ilə  əlaqədar sənayedə  və  kənd təsər-rüfatında baş verən 
dəyişikliklər, ictimai-siyasi hadisələr, bir millət kimi xalqımızın 
təşəkkül tapması, milli şüurun yüksəlişi kitabda öz əksini tapmışdır. 
XX  əsr isə tarixdə xalqımızın milli-azadlıq mübarizəsinin 
yüksəlişi, milli-siyasi təşkilatların daha da fəallaşması, mənfur çar 
imperiyası süquta uğradıqdan sonra milli dövlətimiz olan Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti ilə yadda qalmışdır. Bu 
dövr həm də Sovet hakimiyyətinin qurulması, sənayeləşdirmə  və 
kollektivləşdirmə, idarəetmədə zorakılıq, inzibati-amirlik sistemi, 
kommunist rejimi dövrü kimi də yadda qalmışdır. 
XX  əsr Azərbaycana ikinci dəfə müstəqillik  əldə etmək  şan-
sını da verdi. Ulu öndər Heydər  Əliyevin və onun davamçısı olan 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham  Əliyevin xidmətləri 
sayəsində milli dövlətçiliyimizin yaradılması, qorunması, məhkəm-
ləndirilməsi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı, Azərbaycanın dünya 
birliyinin üzvü olaraq tanınması, bu regionda söz sahibi olması 
dərslikdə ardıcıllıqla şərh olunmuşdur. 
Təqdim olunan dərsliyin  əsas məqsədi Azərbaycan tarixini 
ümumiləşdirərək yığcam, lakonik, lakin dolğun, sadə  və anlaşıqlı 
dildə izahını verməkdir. Ali məktərlər üçün nəzərdə tutulan “Azər-
baycan tarixi” adlı dərslik ali məktəb müəllimləri, bakalavr və ma-
gistr pillələrində bütün ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr üçün töv-
siyə edilir. 
 
 

---

 
10
 
I FƏSİL 
AZƏRBAYCANDA  
İBTİDAİ-İCMA CƏMİYYƏTİ 
 
Plan: 
1. Azərbaycan ərazisində ilk sivilizasiyanın meydana gəlməsi. 
Qədim insan məskənləri. Azərbaycanda ibtidai icma cəmiyyəti və 
onun mərhələləri 
2. İbtidai icma quruluşunun dağılması. 
 
1. Azərbaycan ərazisində ilk sivilizasiyanın meydana 
gəlməsi. Qədim insan məskənləri. 
 
Azərbaycan dünyanın ən qədim mədəniyyət ocaqlarından biri-
dir.  Əlverişli təbii-coğrafi  şəraitə, zəngin fauna və flora aləminə, 
mülayim iqlimə malik olan Azərbaycan yer kürəsində ibtidai insa-
nın formalaşdığı ərazilərdən biridir. Dünyada ilk insan qalıqları Şər-
qi Afrikada (Keniya, Tanzaniya) tapılmış, 2-3 mln., Azərbaycanda 
ibtidai insanın (Qarabağda Azıx, Tağlar, Kəlbəcərdə Zar, Naxçı-
vanda Qazma, Qazaxda Daşsalahlı, Damcılı, Lerikdə Buzeyir mağa-
raları) isə 1,5 mln. il b.ə. yaşadığı müəyyən edilmişdir. 
Azərbaycanda ibtidai icma cəmiyyəti və onun mərhələləri. 
Bəşər tarixinin inkişafının ilk mərhələsi olan ibtidai-icma cəmiyyəti 
şərti olaraq üç dövrə bölünür: Daş dövrü, Tunc dövrü və  Dəmir 
dövrü. İbtidai icma cəmiyyətinin ilkin mərhələsi olan Daş dövrü öz 
növbəsində üç mərhələyə bölünür: 
-
 
Qədim Daş dövrü (Paleolit); 
-
 
Orta Daş dövrü (Mezolit); 
-
 
Yeni Daş dövrü (Neolit). 
İbtidai insanın Qədim Daş dövrü-Paleolit 3 mərhələyə bölü-
nür: Alt Paleolit, Orta Paleolit və Üst Paleolit. Alt Paleolit ilk insan 
tipinin yaranmasından başlayaraq 100 min il bundan əvvələ qədər 
davam etmişdir. Bu dövr Qarabağın Quruçay vadisində, Füzuli 

---