Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc
Yüklə 2,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- E.ə. II minil- liyində
- Manna çarlığı. E.ə. I minilliyin əvvəlində (e.ə. IX əsrdə) Azərbaycanın cənubunda-Urmiya gölü ətrafında Manna dövləti ya- ranmışdı. Manna adına ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə
- E.ə. IX əsrin I yarısında
- E.ə. IX-VIII əsrlərdə Manna artıq güclü bir dövlətə çevrilmişdi. Assuriya hökmdarı III Tiqlatpalasar VIII əsrin II yarısında
- , e.ə. 715-ci ildə
- E.ə. VIII əsrin II yarısında
- E.ə. VII əsrin I rübündə
21 və turukkilər) burada yaşayan tayfalarla ünsiyyətə girərək, həmin torpaqlarda məskunlaşmışlar. Lakin şimalda yaranmış Assuriya dövləti də bu ərazini işğal etmək istəyirdi. Turukkilər torpaqlarını nəinki vermədilər, hətta assuriyalıların nəzarətində olan inzibati və hərbi mərkəz Şuşarra vilayətini tutdular. Onların ardı-arası kəsil- məyən hərbi təzyiqi Assuriyanı zəiflətmişdi. Babilistan hökmdarı Hammurapi (e.ə.1792-1750) bu hadisələrə qarışmalı oldu və həmin tayfalara qalib gəldi. E.ə. XIV əsrin sonunda Assuriyanın qüdrəti artdı. Hökmdar I Adadnirari Azərbaycan ərazisinə bir neçə yürüş etmiş, lakin ölkənin içərisinə girə bilməmişdir. I Salmanasarın dövründə kutilər Assu- riyaya qarşı üsyan qaldırdılar, lakin üsyan yatırıldı. E.ə. II minil- liyində qədim Azərbaycan tayfaları tutukkilər, lullubilər, kutilər və şubarlar Assuriyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxmışlar. Qədim Azərbaycan tayfalarının vahid dövlət halında birləşməsi zəruri idi. Manna çarlığı. E.ə. I minilliyin əvvəlində (e.ə. IX əsrdə) Azərbaycanın cənubunda-Urmiya gölü ətrafında Manna dövləti ya- ranmışdı. Manna adına ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə Assuriya hökmdarı III Salmanasarın mixi yazılı kitabəsində tayfa kimi rast gəlinir. Manna dağlıq ölkə idi. Burada çoxlu çaylar var idi. Urmiya gölü duzlu olduğu üçün suvarmaya yaramırdı. Suvarma üçün bu çaylardan istifadə olunurdu. Əhalisi əkinçiliklə məşğul olurdu. Tor- pağı dəmir toxa və xış ilə şumlayırdılar, taxılı dəmir oraqla biçir- dilər. Bağçılıq və üzümçülük də inkişaf etmişdir. Atçılıq geniş yayılmışdır. Subi vilayəti öz atları ilə fərqlənirdi. Əhali oturaq həyat sürürdü. Təsərrüfatda dəvədən də istifadə edirdilər. E.ə. XI əsrdə Manna ərazisində Zamua, Gilzan, Alateye, Surikaş, Gizilbunda, Uişdiş, Zikirtu, Andia və s. vilayətlər meydana gəlmişdi. Urmiya gölündən cənubda yerləşən Zamua əvvələr lullu- bilərin ölkəsi olmuşdur. E.ə. IX əsrin I yarısında Zamuanı ayrı- ayrı hakimlər idarə etdiklərinə görə, xarici hücumların qarşısını almaq mümkün olmurdu. Manna hökmdarları ölkəni vahid mərkəz- də birləşdirib, xarici hücumların qarşısını almağa çalışmışlar, lakin buna nail ola bilməmişlər. Mannaya qarşı Assuriyanın, həmçinin 22 Urartu dövlətinin hücumları ara vermirdi. E.ə. IX-VIII əsrlərdə Manna artıq güclü bir dövlətə çevrilmişdi. Assuriya hökmdarı III Tiqlatpalasar VIII əsrin II yarısında Urartu ilə vuruşdu. O, Man- nanın Mazamua vilayətini Assuriyaya birləşdirdi, Urmiya gölü höv- zəsində yaşayan bir sıra tayfaları oradan köçürdü. O, əsasən, Urartu və Midiya ilə müharibələr aparırdı. Bu dövrdə Manna Assuriyaya müttəfiq kimi baxırdı. Mannanın hökmdarı İranzu (e.ə.740-719) Urartunun işğal etdiyi Manna torpaqlarını geriyə qaytardı, Manna vilayətlərini mər- kəzi hakimiyyətə tabe etdi, ölkədə canişinlik sistemi yaratdı. Man- nanın ərazisi şimalda Araz çayına çatırdı, cənubda və cənub-şərqdə Kaspi ölkəsi, Parsua və Midiya ilə həmsərhəd idi. İranzunun höki- miyyəti zamanı Manna Urmiya gölü hövzəsində qüdrətli dövlətə çevrildi (8, s. 95). Paytaxtı İzirtu şəhəri idi. Bu dövrdə Mannanın xarici siyasətində 2 meyl var idi: İranzu özü başda olmaqla bir qrup Assuruyaya müttəfiq kimi baxır, bununla da Manna torpaqlarının bütövlyünü qoruyub-saxlamağa çalışırdılar; başqa bir qrup isə Urartu ilə ittifaqa üstünlük verirdi. Onlarin siyasəti Manna hökm- darının mərkəzləşmə siyasətinə mane olurdu. Assuriyaya olan meyl Manna dövlətini Urartu işğallarından xilas etmiş və ölkənin birləş- məsi üçün şərait yaratmışdı. Lakin İranzunun mərkəzləşdirmə siya- səti bəzi hakimlərin və canişinlərin xoşuna gəlmirdi. Bundan isti- fadə edən Urartu hökmdarı I Rusa Zikirtu vilayətinin canişini və bir sıra şəhərlərlə sazişə girdi. Onların təsiri ilə e.ə. 719-cu ildə Manna- nın Şuandahul və Durdukka şəhər əhalisi İranzuya qarşı üsyan etdi. Assuriya hökmdarı II Sarqon Manna ilə ittifaqa sadiq qalaraq üs- yanı yatırtdı. İranzunun vəfatından sonra onun oğlu Aza (e.ə.718-716) haki- miyyətə gəldi. E.ə. 716-cı ildə Aza sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Azanın ölümündən sonra onun qardaşı Ullusunu (e.ə.716-680) Manna hökmdarı oldu. Mixi yazılarına görə onun hakimiyyətə gəl- məsinə Urartu hökmdarı I Rusa kömək etmiş və əvəzində 22 Manna qalasını almışdı. Ullusunu Assuriyadan azad olmaq üçün Urartu ilə ittifaqa girir. Bu Assuriya hökmdarı II Sarqonu qəzəbləndirir və e.ə. 23 716-cı ildə o, Mannaya qoşun yeridir. Ullusunu dağlara qaçır. II Sarqon Mannanın paytaxtını və bir neçə şəhəri yandırdı, Azanın qatillərindən birini tutub dərisini soydurdu və mannalılara göstərdi. Ullusunu gəlib mərhəmət dilədi. II Sarqon Ullusunu hakimiyyətdə saxladı və o, Mannanın yeganə hökmdarı oldu, Assuriyanın siyasi ağalığını tanıdı. Urartu hökmdarı I Rusa Mannaya qarşı təcavüzdən əl çəkmirdi. II Sarqon Ullusunu ilə ittifaqa sadiq qalaraq, e.ə. 715-ci ildə onlara qarşı yürüşə çıxdı və qalib gəldi. Urartu hökmdarı döyüş meydanını tərk edib qaçdı. E.ə. 714-cü ildə II Sarqon Manna, Midiya və b. ölkələrə yürüşə çıxdı. Ullusunu II Sarqonu təmtəraqla qarşıladı və xərac verdi, ordunu ərzaqla təmin etdi. Ullusunu Sar- qondan Urartu hökmdarı I Rusanı məğlub etməyi və mannalıların öz yurdlarına qaytarılmasını istədi. II Sarqon bunu yerinə yetirə- cəyinə söz verdi. O, mannalılarla ittifaqa böyük əhəmiyyət verirdi. II Sarqon Mannanın Uişdiş vilayətinə gəldi. I Rusa məğlub olaraq Urartuya qaçdı. II Sarqon Urartuya daxil oldu, I Rusa özünü öl- dürdü. Bundan sonra Urartu bir daha Mannanın daxili işlərinə qarışa bilmədi. Manna qüdrətli dövlətə çevrildi. Manna quldarlıq istehsal formasına əsaslanan dövlət olmuş- dur. Dövləti hökmdar idarə edirdi. E.ə. VIII əsrin II yarısında hakimiyyət irsi olaraq atadan oğula keçirdi. Dövlətə qədim Azər- baycan türk sülaləsi başçılıq edirdi. Manna mərkəzləşmiş dövlət idi, vilayətləri canişinlər idarə edirdi. Mannada ağsaqqallar şurası da fəaliyyət göstərirdi. Çox zaman Manna hökmdarları Assuriyaya meylli siyasətə üstünlük vermiş və bununla da ölkənin ərazi bütöv- lüyünü saxlamışlar. E.ə. VII əsrin I rübündə Qara dəniz sahil- lərindən hərəkət edərək Qafqaz ərazisindən keçən kimmer, skif və sak tayfaları Mannada da məskən salmışdılar. Onların gəlişi ilə Assuriyanın sərhədlərində təhlükə yarandı. Belə şəraitdə Manna Assuriyanın tabeliyindən çıxdı və tam müstəqil oldu. Manna hökm- darı Ahşeri müstəqil xarici siyasət yürüdürdü. Assuriya hökmdarı Aşşurbanipal Mannaya qoşun yeritdi. E.ə. 650-ci ildə baş verən döyüşdə Ahşeri məğlub oldu. Ahşeriyə qarşı üsyan baş verdi, o öl- dürüldü. Hakimiyyətə Ahşerinin oğlu Ualli gəldi və Assuriya ilə Yüklə 2,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|