39
Beləliklə, Birinci dünya müharibəsinin taleyi həll olunur, 270 il Avropada və dünyada
mövcud olmuş beynəlxalq münasibətlərin Vestfal-Vyana sisteminə son qoyulur.
3. BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİNİN SONU, BEYNƏLXALQ
MÜNASİBƏTLƏRİN YENİ - VERSAL SİSTEMİNİN YARADILMASI
Birinci dünya müharibəsinin iqtisadi, hərbi, maliyyə və sairə nəticələrinə
toxunmadan, onun dünya siyasəti və beynəlxalq münasibətlər baxımından bir neçə
əsas yekununa diqqət yetirmək lazımdır. Çünki 1918-ci ildən İkinci dünya
müharibəsinin başlanmasına qədər olan dövrdə beynəlxalq münasibətlər və dünya
siyasəti əsasən həmin əsas yekunlar üzərində cərəyan etmişdir.
Birinci dünya müharibəsinin əsas yekunu dövlətlərarası əlaqə və bütövlükdə
beynəlxalq münasibətlərdə bundan sonra əsas istifadə olunan yeni bir sistemin - Versal
sisteminin yaranması hesab olunur. Bu sistemin əsas prinsipləri və şərtləri, dövlətlər
qarşısında qoyduğu öhdəlik və vəzifələr 28 iyun 1919-cu ildə Versal sarayında təsdiq
olunur. 440 maddəlik sülh müqaviləsi və bir protokoldan ibarət olan bu fundamental
sənəd Avropada və dünyada olan real vəziyyəti, güc nisbətini təsdiq etməklə yanaşı,
dövlətlərin və xalqların müharibədən sonrakı ərazilərini, sərhədlərini, hərbi vəziyyətləri
və silahlı qüvvələrini, onlar üzərində nəzarət mexanizmlərini, aparıcı dövlətlərin bütün
bu işlərdə rolunu müəyyən etdi.
Versal sülhünün hazırlanması və qəbul edilməsinə 4 qrupa bölünməklə 44 dövlət
cəlb olunmuşdu: 1) aparıcı dövlətlər – ABŞ, İngiltərə, Fransa, İtaliya və Yaponiya; 2)
Versalda hüququ təmsil olunan dövlətlər – Belçika, Braziliya, Hindistan, Yunanıstan,
Çin, Polşa, Portuqaliya, Rumıniya, Çexoslovakiya; 3) müharibə gedişində Almaniya ilə
diplomatik əlaqələri kəsmiş dövlətlər – Ekvador, Peru, Boliviya, Uruqvay; 4) neytral
dövlətlər.
Versal sülh müqaviləsinin müddəaları 1919-1922-ci illərdə Almaniyanın keçmiş
müttəfiqləri ilə Sen-Jermen, Trianon, Neyn, Sevr və Vaşinqtonda imzalanan digər
müqavilə və sazişlərlə tamamlanaraq dünyanın yeni siyasi, iqtisadi və dövlətlərarası
əlaqələrinin digər sahələrini tənzimləyən vahid “Versal sistemi”ni təşkil etmişdir.
Versal sistemi iştirakçılarının 1921-1922-ci illərdə ABŞ Prezidenti Vilsonun
təşəbbüsü ilə Vaşinqtonda toplaşaraq 44 dövlətin razılığı ilə “Millətlər Liqası” yaratması
və bilavasitə Versal sisteminin şərtlərinə nəzarət üçün bu hökumətlərarası quruma
müəyyən səlahiyyətlər verməsi beynəlxalq münasibətlər sistemində yenilik idi. O
40
zaman “Millətlər liqasının” Nizamnaməsi qəbul olunur, Baş Assambleyası yaradılır, Baş
katib və Katibliyi seçilir. Bundan başqa, Millətlər Liqası Şurasına – ABŞ, İngiltərə,
Fransa, İtaliya və Yaponiyadan ibarət beş daimi üzv seçilir.
“Millətlər Liqası” üzvü olan dövlətlər dünyada sülhün və təhlükəsizliyin
qorunması, dövlətlərin ərazilərinə kənar müdaxilələrin yolverilməzliyi, özgə ərazisini
işğal etmək istəyən dövlətlərə qarşı sanksiyaların tətbiq edilməsi, mübahisəli
məsələlərin danışıqlar yolu ilə aradan qaldırılması, qarşılıqlı-faydalı əməkdaşlığın
yaradılması və s. kimi müasir dövr üçün də səciyyəvi olan beynəlxalq hüquq normalarını
ilk dəfə 1921-22-ci illərdə Vaşinqton konfransında yaratmışlar.
Versal sisteminin özlüyündə çoxsaylı ziddiyyətlərə, dövlətlər arasında qeyri-
bərabərlik və subyektivlik prinsiplərinə söykənməyinə baxmayaraq, o, indiyə qədər
mövcud olan analoji sistemlərin ən təkmili idi. Düzdür, müharibədə məğlub olan
Almaniyanı və inqilab vasitəsilə beynəlxalq aləmdən təcrid edilən Rusiyanı bu sistemə
qatmamışdılar, lakin ümumən sivil birgəyaşayış normalarının bərqərar olması
istiqamətində Versal sistemi ciddi bir mərhələ idi.
Birinci dünya müharibəsinin ən mühüm yekunlarından biri də 1917-ci ildən
etibarən dünyada ideoloji-sinfi qarşıdurmanın başlanması və onlar arasında antaqonist
ziddiyyətlərin gün-gündən dərinləşməsi hesab olunmalıdır. Bu müharibənin fəlakətləri və
doğurduğu narazılıq təkcə Rusiyada deyil, bütün Avropada və müstəmləkələrdə inqilabi
şərait yaratmışdı.
1917-ci ilin oktyabr ayında Rusiyada baş verən çevriliş və sosialist inqilabının
qələbəsi müharibə getdiyinə görə o qədər də diqqəti cəlb etmədi. Odur ki, 1918-ci ilin
mart ayında Sovet Rusiyası ilə Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Türkiyə və Bolqarıstan
arasında bağlanan Brest sülhü də müəyyən qədər diqqətdən kənarda qaldı. Bu sülh
Rusiya üçün nə qədər əlverişsiz olsa da, onun bir Sovet dövləti kimi bir neçə ölkə
tərəfindən tanınması və müharibədən çıxaraq, proletariat diktaturası qurması üçün
əlverişli vaxt qazanması baxımından çox mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.
Müharibədən başı açılan Avropa və dünya dövlətləri yeni yaranmış və kapitalizmi
özünün əsas düşməni hesab edən Sovet hakimiyyətinin gələcək təhlükələri haqqında
həyəcan siqnalı çalmağa başlayır. Artıq hamıya məlum idi ki, Birinci dünya
müharibəsinin ən mənfi nəticəsi məhz rus inqilabının qələbəsi oldu. Almanların
müharibədən əvvəl bəyan etdikləri “Almaniyanın rəhbər olacağı geniş və qüdrətli
Mərkəzi Avropa, bütün dünya müstəmləkələrinə nəzarət edəcək güclü alman dövləti”
layihəsi artıq nə Avropada, nə də dünyada heç bir təhlükə kəsb etmirdi. İndi hamıya
41
məlum idi ki, bundan sonra bəşəriyyətin birgəyaşayış qaydaları və beynəlxalq
münasibətlərin əsas tendensiyaları bir-birinə antaqonist olan iki sistem – kapitalizm və
sosializm arasındakı mübarizə ilə müəyyən ediləcək. Sosialist Rusiyası ya dərhal ləğv
edilməli, yaxud hər tərəfdən təcrid olunmalı idi. Əks halda, müharibənin nəticələrindən
narazı qalan ölkələrə proletar inqilabının keçməsinin qarşısını almaq mümkün deyildi.
Əgər 1917-ci ilə qədər öz xarici siyasətində dünyanı birləşdirmək uğrunda
apardıqları müstəmləkə mübarizələrində, planetin maddi varlıqlarının, təbii sərvət və
əmək resurslarının ələ keçirilməsi üçün başladıqları qanlı mücadilələrdə dövlətlər
əsasən milli (dövlət) maraqlarından çıxış edirdilərsə, yeni şəraitdə buna sinfi yanaşma
da əlavə olunur. Dünya tarixində Sovet Rusiyası (SSRİ) ilk dəfə bəyan edir ki, insanları
bundan sonra milli mənsubiyyətinə, hansı dövlətin vətəndaşları olmalarına görə deyil,
sinfi mənsubiyyətinə görə (istismar edənlər və istismar olunanlar) fərqləndirəcək və
bütün dünyanın proletarlarını (kapitalist müəssisələrində işləyən fəhlələri) istismardan
azad edərək birləşdirəcək. “Bütün dünyanın proletarları, birləşin!” şüarını öz xarici
siyasətinin əsas prinsiplərindən biri kimi qəbul edən SSRİ yarandığı gündən proletar
inqilabını Avropaya və dünyaya yaymaq üçün hərtərəfli fəaliyyətə başlayır. Bu da
müvafiq olaraq Avropa dövlətləri və ABŞ-ı bu dövlətə qarşı təcridetmə siyasəti yeritmək
və ciddi tədbirlər görmək məcburiyyəti qarşısında qoyur. Odur ki, Sovet Rusiyasının
təcrid edilməsi Versal sisteminin əsas vəzifələrindən biri kimi elan edilir. Rusiya nəinki
Versala, Vaşinqtona və sülh danışıqlarının keçirildiyi digər proseslərə dəvət olunmur,
əksinə, 1918-1922-ci illərdə ona qarşı həm daxildə, həm də xarici aləmdə başlanan
təzyiqlərə dəstək verilir. Bütün dünyanın sosial-demokratları Rusiyaya qarşı qaldırılır,
beynəlxalq fəhlə təşkilatları buraxılır və qadağan edilir. Rusiya nəinki xarici dövlətlərdən,
eyni zamanda keçmiş sinfi müttəfiqləri olan fəhlə və sosial-demokrat təşkilatlarından da
təcrid olunur.
Anti-kommunizm mübarizəsi bütün böyük və kiçik dövlətlərin fəaliyyətinin əsas
istiqamətlərindən birinə çevrilir və bu məqsədlə Avropada “anti-bolşevik liqası” yaranır.
Avropada və ABŞ-da kommunizmlə mübarizə geniş vüsət alır.
Beləliklə, Versal sisteminin əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biri Avropada və
dünyada bolşeviklərin təsirinin zəiflədilməsi, kommunist ideyaları təlqin edən SSRİ ilə
mübarizəni bütün üzv dövlətlərin qarşısına (Millətlər Liqası üzvü olan dövlətlər nəzərdə
tutulur) əsas vəzifə kimi qoymasında idi.
Birinci dünya müharibəsinin əsas yekunlarından və Versal sisteminin fərqləndirici
cəhətlərindən biri də dünyada və Avropada güc balansının dəyişməsi, beynəlxalq
Dostları ilə paylaş: |