Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNİN MAHİYYƏTİ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR NƏZƏRİYYƏSİ HAQQINDA
- 3. BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRİN MÜASİR NƏZƏRİYYƏLƏRİ
17 - dünyanın qloballaşmasının, qlobal iqtisadi, siyasi, maliyyə, strateji, informasiya və ekoloji proseslərin dövlətlərarası əlaqələrə, beynəlxalq münasibətlərə mənfi, yaxud müsbət təsiri, milli sərhədlərin və suverenliyin tədricən itirilməsi, milli və transmilli maraq toqquşmalarının müşahidə edilməsi; - beynəlxalq münasibətlərin tərkibinin mürəkkəbləşməsi, ənənəvi dövlət və hökumətlərarası təşkilatlarla yanaşı bu əlaqələrə qeyri-hökumət qurumlarının, transmilli korporasiyaların, kütləvi informasiya vasitələrinin, firmaların, bankların, maliyyə qurumlarının, həmkarlar ittifaqlarının, destruktiv qüvvələrin, etnik elementlərin, dini, milli təşkilatların, diasporların və s. qoşulması; - beynəlxalq münasibətlərin əsas iştirakçıları olan milli dövlətlərin getdikcə öz suveren hüquqlarını (təhlükəsizlik, sərhəd, vətəndaşlarının qorunması və s.) itirməsi, insan hüquq və azadlıqlarının, insanlararası sərbəst mübadilə prinsiplərinin transmilliləşməsi; - beynəlxalq münasibətlərin iştirakçılarının (aktorların) subyektivliyi, öz düşüncələrindən, dünyagörüşündən, gücündən, marağından çıxış edərək beynəlxalq aləmi öz istəklərinə uyğunlaşdırmağa çalışmaları; - beynəlxalq münasibətlərin konkret məkan və zamana, daxili sabit qanunauyğunluqlara, struktur bölgüsünə, iyerarxik düzüm mexanizmlərinə malik olmaması və s. Bütün bu xarakterik xüsusiyyətlər onu göstərir ki, beynəlxalq münasibətləri tədqiq etmək, ümumiləşdirmələr aparmaq, konkret elmi nəticələr çıxarmaq, onun daxili qanunauyğunluqlarından çıxış edərək elmi, praktiki tövsiyələr vermək çox çətindir. Beynəlxalq aləmdə və beynəlxalq münasibətlər sistemində baş verən hadisələri, cərəyan edən prosesləri dərk etmək, anlamaq və izah etmək, onun səbəblərini, qarşısının alınması yollarını dəqiq müəyyənləşdirmək üçün 100 ilə yaxındır ki, dünya filosofları, tarixçiləri, hüquqşünasları, sosioloq və politoloqları ciddi səy göstərirlər. Lakin bu hələ ki, heç bir mütəxəssisə nəsib olmayıb. Beynəlxalq münasibətlər elminin əsas tərkib hissələri – beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsindən; beynəlxalq münasibətlər sisteminin formalaşması, inkişafı və diplomatiya tarixindən; beynəlxalq münasibətlər sistemi və dövlətlərarası əlaqələrin sosioloji tədqiqatından; geosiyasətdən; beynəlxalq münasibətlər və müasir dünya siyasətindən ibarətdir.
18
VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR NƏZƏRİYYƏSİ HAQQINDA
Göründüyü kimi, beynəlxalq münasibətlər milli dövlətlərin sərhədləri xaricində hər gün baş verən çoxsaylı hadisələr, faktlar, proseslər, görüşlər, danışıqlar, münaqişələr, davranışlar və s. ibarətdir. Ayrı-ayrılıqda bu faktorlar beynəlxalq aləmdə cərəyan edən proseslərin mahiyyətini, səbəblərini və tendensiyalarını anlamaq üçün kifayət etmir. Beynəlxalq münasibətləri təşkil edən kompozisiyalar, faktlar, hadisələr arasında bağlılığı, ümumi əlaqəni və qanunauyğunluqları beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi öyrənir. Beynəlxalq münasibətlərin nəzəriyyə məktəbləri bu elmin ümumi anlayışlarını, kateqoriyalarını təklif edir ki, bunlarsız beynəlxalq aktorların fəaliyyətinin əsasını, səbəb və nəticələrini, bu məkanda baş verən hadisələrin xarakterini və tendensiyalarını müəyyən etmək mümkün deyildir. Hər bir elm kimi, beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi də beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələrin səbəb-nəticə əlaqələrini, daxili və xarici faktorların bu hadisələrdəki rolunu, daha dayanıqlı, təkrarlanan və təsadüfi halların ümumiləşdirilib nəticə çıxarılması vəzifəsini icra edir. Bundan da bu elmin inkişaf qanunları və qanunauyğunluqlarının, tendensiya və perspektivlərinin proqnozlaşdırılması üçün istifadə edilir. Əlbəttə, dəqiq elmlərdən fərqli olaraq, ictimai elmlərdə “cəmiyyətin inkişafı haqqında” qanunlar dəqiq aksiom kimi deyil, daha çox ümumiləşmiş, tez-tez təkrarlanan, tendensiyaya çevrilmiş şərti xarakter daşıyır. Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi də digər sosial elmlər kimi, ümumiləşmələr vasitəsilə beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələrə şərh vermək cəhdidir. Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsinin bir elm kimi meydana çıxması XX əsrin ortalarından başlansa da, onun tarixi kökləri çox-çox uzaqlara gedib çıxır. Beynəlxalq münasibətlərlə bağlı ilk yazılı mənbələrdən biri yunan tarixçisi Fukididin (b.e.ə. 471- 401) “Peloponnes müharibəsinin tarixi səkkiz kitabda” adlı əsəridir. Afinalılarla lakedemonlar arasında uzun müddət davam edən, ağır və üzücü bir müharibə olan Peloponnes müharibəsinin səbəblərini göstərərkən Fukidid xüsusi diqqət yetirir ki, müharibədə iştirak edən hər iki tərəf nüfuzlu və inkişaf edən xalq idi və onların hər ikisi öz müttəfiqləri içərisində hakim mövqe tuturdu. Bu dövlətlərin hər biri özlüyündə bir imperiya idi və onlardan birinin qüvvətlənməsi, qonşu əraziləri öz tərkibinə qatması, yeni-yeni əraziləri işğal etməsi digəri üçün təhlükə törədirdi. Və təbii ki, digər dövlətlər 19 də öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün lazımi tədbirlər görürdülər ki, bu da öz növbəsində münaqişələr mənbəyinə çevrilir və nəticədə müharibələrə gətirib çıxarırdı. Bu əsərində Fukidid ilk dəfə olaraq suveren siyasi vahidlər arasında münasibətlər, o cümlədən ayrı-ayrı dövlətlərin maraqları və bu maraqların fərdlərin şəxsi maraqlarından üstün olması haqqında məlumat verir. Sonralar klassik və ya ənənəvi istiqamət adını almış bu təlim Nikollo Makiavellinin (1469-1527), Tomas Qobssun (1588-1679), Emerik de Vattelin (1714- 1767) və başqa mütəfəkkirlərin baxışlarında öz inkişafını tapmış, alman generalı Karl fon Klauzevssin (1780-1831) əsərlərində isə bitkin forma almışdır. T. Qobss hesab edirdi ki, insan təbiətən eqoist bir varlıqdır və onda gizli, keçici olmayan hakimiyyət arzusu vardır. Nə qədər ki, insanlar təbiətən öz bacarıqlarında bərabər deyillər, bir o qədər də onların rəqabəti, qarşılıqlı inamsızlığı, maddi nemətləri əldə etmək istəyi, nüfuzu və şöhrəti daim “hamının hamıya və hər bir adamın digərinə qarşı müharibəsinə” gətirib çıxarır. Onun fikrincə, maraq mübarizəsi bu insanlar arasındakı münasibətlərin təbii vəziyyətini təşkil edir ki, bu da müharibələrə səbəb olur. Nəticədə insanlar bir-birini daim məhv etməmək üçün ictimai saziş bağlamaq zərurətinə gəlirlər ki, bu da dövlətin yaranmasına gətirib çıxarır.
Beynəlxalq münasibətlərlə bağlı müasir nəzəriyyələrin çoxsaylı təsnifatı mövcuddur. Bu təsnifatların bəzisində coğrafi meyarlar əsas götürülür və bunun əsasında da anqlo-sakson konsepsiyasına, bəzisində beynəlxalq münasibətlərə sinfi yanaşmaya, məsələn, sovet və çin nöqteyi-nəzərindən izaha, digərlərində isə (“üçüncü dünya”nı təmsil edən ölkələrin müəllifləri) qlobal izah etmə metoduna üstünlük verirlər. Bu cür tipologiya çərçivəsində isveçrəli müəllif Filipp Brayar ümumi nəzəriyyələrə siyasi realizmi, tarixi sosiologiyanı və beynəlxalq münasibətlərin marksizm-leninizm nöqteyi- nəzərindən izahını aid edir. Bundan başqa, beynəlxalq münasibətlərin çoxlu xüsusi nəzəriyyələri mövcuddur ki, onların sırasına beynəlxalq aktorlar nəzəriyyəsi (Baqat Korani), beynəlxalq sistem çərçivəsində qarşılıqıl təsir nəzəriyyəsi (Corc Modelski, Samir Amin, Karl Kayzer), dünya strategiyaları, konfliktləri və tədqiq olunması nəzəriyyələri (Lüsyen Puarye, Devid Sinqer, Yoxan Qaltunq), inteqrasiya nəzəriyyələri (Amitai Etsioni, Karl Doyç), beynəlxalq təşkilatlar nəzəriyyəsi (İnis Klod, Jan Siotis, Ernst Xaast) daxildir.
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|