Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
20 Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində əsas ayırıcı xətt bu və ya digər tədqiqatçılar tərəfindən istifadə olunan metoddur və bu nöqteyi-nəzərdən də onlar beynəlxalq münasibətlərin təhlili üzrə “klassik” və “elmi” metod nümayəndələri arasındakı mübahisəyə əsas diqqət verirlər. Nəhayət, başqa qrup tədqiqatçılar beynəlxalq münasibətlərdə kompleks meyarlara əsaslanaraq (Kanada alimi Baqat Korani), beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyələrinin tipologiyasını həm özünün istifadə etdiyi metodlar (“klassik” və “modernist”), həm də dünyada konseptual baxışları ilə seçilən (“liberal-plüralist” və “materialist-strukturalist”) metodlar üzərində qururlar. Nəticədə siyasi realizm (Q. Morqentau, R. Aron, X. Bal), bixeviorizm (D. Sinqer, M. Kaplan), klassik marksizm (K. Marks, F. Engels, V. Lenin), neomarksizm və ya “asılılıq” məktəbi (İ. Vallerstayn, S. Amin, A. Frank, F. Kardoza) kimi istiqamətləri ayırırlar. Buna oxşar formada da Daniel Kolyar “Təbii vəziyyət” klassik nəzəriyyəsinə (daha doğrusu, siyasi realizm), “beynəlxalq aləm” nəzəriyyəsinə (və ya siyasi idealizm), marksist ideoloji cərəyanına və onun çoxsaylı interpretasiyalarına, anqlo-sakson cərəyanına, beynəlxalq münasibətlərin fransız məktəbinə diqqət yetirir. Marsel Merl hesab edir ki, beynəlxalq münasibətlərlə bağlı müasir elmdə əsas istiqamətlər tradisionistlər (ənənəviçilər), yəni klassik məktəbin davamçıları (Hans Morqentau, Stenli Hoffman, Henri Kisincer), anqlo-sakson bixeviorizm və funksionalizm sosioloji konsepsiyaları (Robert Koks, Devid Sinqer, Morton Kaplan, Devid İston), marksist və neomarksist cərəyanlarla (Pol Baran, Pol Suzi, Samir Amin) təmsil olunurlar. Beynəlxalq münasibətlərlə bağlı müasir nəzəriyyələrin müxtəlif təsnifatının nümunələrini artırmaq da olar. Ancaq burada üç əsas cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır. Birincisi, istənilən təsnifatlar şərti xarakter daşıyır və beynəlxalq münasibətlərin təhlilində müxtəlif nəzəri baxışlar və metodoloji yanaşmaların hamısını özündə əks etdirmək qabiliyyətində deyil. İkincisi, nəzəriyyələrin çoxluğu o demək deyildir ki, müasir nəzəriyyələr əvvəldə göstərilən üç əsas nəzəriyyə ilə “qan qohumluğunu” aradan qaldırıb. Nəhayət, üçüncüsü, hələ də rast gəlinən ziddiyyətli fikirlərə baxmayaraq, əvvəlki barışmaz nəzəriyyələr arasında sintez, qarşılıqlı zənginləşmə, qarşılıqlı “kompromis” əlamətləri hiss olunur. Bu nəzəriyyələrdən bir neçəsinə diqqət yetirək. Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsinin əsasını XX əsrin ortalarında ingilis tarixçisi E. Karr, ABŞ politoloqları N. Morqentau və R. Aron qoymuşlar. Onlar beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsinə siyasi realizm düşüncəsi gətirərək, bu
21 münasibətlərin ümumi tənzimləmə mexanizminə malik olmaması, vahid mərkəzdən idarə olunmaması, hamı üçün məcburi normaların yoxluğu üzündən qeyri-sabit xarakter daşımasını əsaslı dəlillərlə sübuta yetirmişlər. Siyasi realizm cərəyanına görə, beynəlxalq münasibətlərin əsas subyektləri olan milli dövlətlər öz milli maraqlarını təmin etmək üçün başqa subyektlərlə beynəlxalq məkanda mübarizə aparır və hər bir subyekt öz gücünə görə məxsusi maraqlarını təmin edir. Bu səbəbdən beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərarası münaqişələr və müharibələr baş verir. Beləliklə, siyasi realistlər beynəlxalq münasibətlərin əsasına dövlətlərin fərqli milli maraqlarını və bu əsasda daim davam edən münaqişələri qoyaraq, vəziyyətdən çıxışı böyük dövlətlərin güc balansının (müvazinətin) yaranmasında görürlər (SSRİ və ABŞ arasındakı ideoloji-sinfi qarşıdurmanı və silahlanma yarışını əsaslandırırlar). Əlbəttə, siyasi realizm nəzəriyyəsi beynəlxalq münasibətlər haqqında ilk təkmil nəzəriyyə olmaq etibarilə uzun müddət (1945-1980-ci illər) həm siyasi dairələrin, həm də dünya elmi ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. 1980-ci illərin əvvəllərində beynəlxalq aləmdə siyasi realizm nəzəriyyəsinə yeni bir alternativ nəzəriyyə məktəbi opponentlik etməyə başlayır. “Neorealizm” adlanan bu nəzəriyyəni elmi ədəbiyyata Kenned Uols özünün “Beynəlxalq siyasət nəzəriyyəsi” adlı kitabı ilə gətirmişdir. K. Uols beynəlxalq münasibətləri vahid bir orqanizm – dövlətlərarası əlaqələr sistemi kimi xarakterizə edir. Bu sistemin fəaliyyət prinsipləri daimidir, getdikcə təkmilləşir və hamı üçün məcburi olan hüquq normaları ilə tənzimlənir. Beynəlxalq hakimiyyət dünyada mövcud olan güc balansları (aparıcı dövlətlər nəzərdə tutulur) arasında bölüşdürülür ki, bu da qüvvələr tarazlığını qoruyub saxlayır. Dövlətlər belə şəraitdə beynəlxalq münasibətlər sisteminin qayda-qanununa tabe olmağa məcbur edilir, daxili və xarici təsir mexanizmləri ilə onların davranışı idarə olunur. Göründüyü kimi, beynəlxalq münasibətləri dövlətlərin milli maraqlarının daimi və idarəolunmaz (anarxik) münaqişə meydanı kimi təsvir edən siyasi realizm tərəfdarlarından fərqli olaraq, “neorealistlər” daha optimistdirlər və beynəlxalq münasibətləri idarə olunan sistem kimi dəyərləndirirlər. Əlbəttə, çoxqütblü dünya siyasəti şəraitində bu nəzəriyyə daha həyati görünürdü və elə bu səbəbdən də dünyada uzun müddət öz aparıcı mövqeyini qoruya bilmişdir. 1993-cü ildə dünya SSRİ və sosialist düşərgəsinin iflası və gələcək beynəlxalq münasibətlərin perspektivlərini müzakirə etdiyi bir vaxtda ABŞ politoloqu S.
22 Hantinqtonun sonradan “postklassik yanaşma” adı ilə tanınan yeni bir nəzəriyyəsi - sivilizasiyaların mübarizəsi versiyası dünya siyasətşünaslarının müzakirə obyektinə çevrilir. S. Hantinqtona görə, beynəlxalq münasibətlərin əsas aktoru hesab olunan dövlətlər artıq öz yerlərini sivilizasiyalara təhvil verməkdədir. Bundan sonra beynəlxalq münasibətlər müxtəlif tarixi kökləri, dili, dini, ənənələri ilə bir-birindən fərqlənən sivilizasiyalararası mübarizədən asılı olacaq və dünya siyasəti bu faktor üzərində qurulacaq. O hesab edir ki, insanlar arasında sinfi fərqləri, düşüncə yönlərini dəyişmək olar, lakin heç vaxt müsəlmanı xristian, indusu katolik, yaponu afrikalı, latın amerikalını isə slavyan-pravoslav etmək mümkün deyil. Deməli, dinlərarası (sivilizasiyalararası) mübarizə davam edəcək, daha güclü olan öz sivilizasiyasını digərlərinə qəbul etdirəcək. Yuxarıda qeyd olunan nəzəriyyələrdən başqa, beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi kimi bütün dünyada status almış və siyasətşünasların müzakirə etdiyi bir çox digər cərəyanlar da mövcuddur. Onlardan bir neçəsini qeyd etmək olar: - liberal idealist cərəyan tərəfdarları (bunlar beynəlxalq münasibətlərin əsasına dövlətlərin əməkdaşlıq və inteqrasiya meyllərini, dünyanın qarşılıqlı maraqlar əsasında idarə olunmasını, qeyri-dövlət aktorlarının dünya siyasətində oynadığı müsbət rolu və bunun qarşılıqlı əməkdaşlıq mühitinə müsbət təsirini və s. qoyurlar. Liberal idealistlər hesab edir ki, beynəlxalq münasibətlərin əsas tənzimləyicisi getdikcə təkmilləşən hüquqi və əxlaqi normalardır). Cərəyanın əsasını R. Koxen, Kuper və C. Nay qoymuşdur. - postklassik cərəyanı (tərəfdarları C. Rozenau, E. Şempel, C. Metyuz və b.). Postklassiklər hesab edir ki, qloballaşma dövlətlərin xarakterinə və vəzifələrinə ciddi təsir göstərərək, onları transmilli vəziyyətə gətirmişdir. İndi dövlətlər getdikcə öz yerini transmilli korporasiyalara (TMK), qeyri-dövlət aktorlarına təhvil verir ki, bu da geniş beynəlxalq birliyə, vahid məqsəd və maraqlara can atan ümumbəşəri cəmiyyətə yol açır. Onların fikrinə görə, vahid norma, vahid qanun, vahid ümumdünya hökuməti – bəşəriyyətin perspektivi yalnız bu dəyərlərlə bağlıdır. - radikalizm, yaxud neomarksizm (bu cərəyan öz mənbəyini marksizmdən götürür və belə hesab edir ki, beynəlxalq münasibətlərin əsasında istismar, qeyri-bərabərlik, sinfi mübarizə dayanır. Beynəlxalq mübarizənin əsasında dövlət və TMK, yaxud qeyri- dövlət aktorları deyil, yalnız siniflərin, hakimyyətlərin maraqları dayanır. Guya siniflər arasında fərq aradan qalxandan, bütün dünyada zəhmətkeşlərin maraqları ön plana çıxandan sonra müharibə və münaqişələrə son qoyulacaq). Bu cərəyan sonralar (1960-
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|