Microsoft Word Azerbaycan arxeologiyasi doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
117 böyüyününkü isə 7 m-dir. Yaşayış binalarının sahəsi ortalama 25-30 m 2 -dir. Hər bir evin öz ocağı, taxıl quyusu və köməkçi tikintiləri vardır. Belə vəziyyət Babadərviş və I Kültəpədə də izlənmişdir. I Kültəpədə ən böyük evin sahəsi 30,5 m 2 -dir. Ehtimal ki, bu evlərdə 5-6 nəfərdən ibarət olan bir ailə yaşamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yaşayış yerlərində həm də böyük evlərə rast gəlinmişdir. Burada dairəvi planlı evlərdən birinin sahəsi 59 m 2 -dir. Şübhəsiz ki, bu dövrdə iki-üç ailədən ibarət patriarxal kollektivlər də olmuşdur. O.H.Həbibullayevin fikrincə, dairəvi planlı böyük evlər daxili divarla iki hissəyə ayrılmışdır. Bu bölümlərdən birində xeyli miqdarda kömürləşmiş taxıl dənləri aşkar olunmuşdur. Onun fikrinə görə, burada saxlanan taxıl bütün əhaliyə aid olmuşdur. Bizim fikrimizcə, belə taxıl anbarlarında böyük ailələrin ərzaq ehtiyatı saxlana bilərdi. Bütün qəbiləyə aid edilə biləcək ümumi ərzaq anbarları Babadərviş və Yanıqtəpədə də aşkar olunmuşdur. İstehsalın intensivləşməsi, şübhəsiz ki, ailələrin daha böyük kollektivlərdə birləşməsinə səbəb olmuşdur. Faktlar bu dövrdə suvarma əkinçiliyinin mövcud olduğunu göstərir. Bu isə müəyyən qrup insanların əməyinin birləşdirilməsini tələb edirdi. Ümumi yığıncaqların keçirildiyi ictimai binaların meydana çıxması ictimai idarə təşkilatlarının olduğunu göstərir. Bu baxımdan Kür-Araz mədəniyyətinin sonuncu dövrünə aid tapıntılar xüsusi əhəmiyyətlidir. II Kültəpə, Qaraköpəktəpə, Yanıqtəpə, Qobustanda müdafiə divarının qalıqları, bir sıra yaşayış yerlərində isə patriarxal ailələrinin yaşadığı çoxotaqlı evlərin qalıqları aşkar olunmuşdur. Bu dövrün yaşayış yerlərində rast gəlinən yanğın izləri, artıq tayfalararası münasibətlərin kəskinləşdiyini, basqınların gücləndiyini göstərir. Şübhəsiz ki, bu dövrdə müəyyən idarəetmə, yaxud ilkin dövlət qurumları mövcud olmuşdur. Bu dövrdə qəbilə üzvləri arasında ictimai bərabərsizliyin olduğunu Telmankənd kurqanlarının tədqiqi də sübut edir. Arxeoloji materiallar Kür-Araz tayfaları ilə Yaxın Şərq ölkələri arasında mübadilənin inkişaf etdiyini göstərir. Bu münasibətlər Eneolit dövründən mövcud olmuş, İlk Tunc dövründə isə daha da genişlənmişdir. Şübhəsiz ki, ticarət münasibətlərində iribuynuzlu heyvan və metal əsas yer tutmuşdur. Azərbaycan abidələrində yarımfabrikatlar tökmək üçün qəliblərin aşkar edilməsi hazır metal məmulatının ticarət münasibətlərində istifadə olunduğunu göstərir. İlk Tunc dövrünə aid, tərkibində yüksək nikel qarışığı olan metal əşyalar da belə mübadilənin olduğuna sübutdur. Azərbaycanda nikel yataqları olmadığından, nikelli tuncun Мesopotamiyadan gətirildiyi düşünülməkdədir. Kifayət qədər dəlillər olmasa da, bu dövrdə obsidian ticarətinin müəyyən yer tutduğunu söyləmək olar. Kür-Araz abidələrində obsidianın emalı ilə bağlı istehsal artıqlarına rast gəlinmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, mübadilə Kür-Araz mədəniyyətinin üçüncü mərhələsində intensiv xarakter almışdır. Bunun nəticəsində sərvət müəyyən qrup insanların əlində toplanmış və ictimai münasibətlərdə əsaslı dəyişiklik yaranmışdır. 118 Kür-Araz abidələrindən aşkar olunan bir sıra materiallar, xüsusilə vaza tipli hündür dabanlı qablar silindrik çıxıntıları olan ortası çökük qapaqlar Kür- Araz mədəniyyəti tayfalarının qədim Мesopotamiya ilə əlaqələrinin olduğunu göstərir. Böyük ehtimalla bu qablar Qədim Şərq nümunələrinə bənzətmələr əsasında hızırlanmışdır. Şübhəsiz ki, belə münasibətlər birtərəfli deyil, ikitərəfli xarakter daşımışdır. I Kültəpədən aşkar olunan arxaik formalı oraq və dördtilli nizə ucluğu, bu tip əşyaların qonşu ölkələrə Azərbaycandan yayıldığını göstərir. Balta tökmək üçün istifadə olunan ikitaylı gil qəliblərin də tədqiqi anoloji nəticələrə gətirib çıxarır. Yaxın Şərq ölkələri ilə mübadilənin mövcudluğunu Kür-Araz abidələ- rindən aşkar olunan göy şirli pasta muncuqlar da sübut edir. Мəlum olduğu kimi, belə muncuqlar Мesopotomiyadan gətirilmişdir. Azərbaycanın arxeoloji abidələrində aşkar olunan materiallar Kür-Araz mədəniyyəti tayfalarının ideoloji təsvirlərini müəyyən dərəcədə bərpa etməyə imkan verir. Abidələrin tədqiqi göstərir ki, bu dövrdə, xüsusilə iribuynuzlu heyvanlara sitayiş müəyyən yer tutmuşdur. Bu adətən tədqiqatçılar tərəfindən öküz kultu ilə bağlanır. Öküz kultunun mövcudluğu, öküz başı formalı ocaq qurğuları və öküz fiqurları ilə də təsdiq olunur. Öküz başı formalı ocaq qurğuları II Kültəpədə ictimai binaların içərisində aşkar olunmuşdur. XI tikinti qatında onlar qəbilənin ümumi toplantı yeri olan ziyarətgahdan tapılmışdır. II Kültəpənin VI tikinti qatında aşkar olunan ziyarətgah dördkünc planlı olmuşdur. Burada dairəvi formalı ocağın yaxınlığında dördkünc formalı postament, onun üzərində isə öküz başı formalı sitayiş əşyaları aşkar olun- muşdur. Şübhəsiz ki, burada öküz kultu ilə bağlı müəyyən ayinlər icra edilmişdir. Gil qabların üzərində rast gəlinən yarımşar formalı qulplar da öküz kultu ilə bağlıdır. Onların praktiki, dekorativ və ritual mənası olmuşdur. Q.S.İsmayılovun fikrinə görə, onlar mühafizə məqsədi daşımışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Kür-Araz mədəniyyətinin ilk mərhələsində öküz başı formasında hazırlanmış ocaqlar daha realist, son mərhələdəkilər isə sxematikdir. Bu dəyişiklik gil qabların qulplarının formasında da özünü göstərir. Ehtimal ki, bu, Kür-Araz mədəniyyətinin üçüncü mərhələsində xırdabuynuzlu heyvanların artaraq, üstünlük təşkil etməsi ilə bağlıdır. Bu dövrdə gil qabların üzərində xırdabuynuzlu heyvanlarla bağlı təsvirlərə rastlanır. Kür-Araz mədəniyyəti tayfalarının sitayiş əşyalarından biri də nalşəkilli ocaq qurğuları olmuşdur. II Kültəpədən aşkar olunan bu tip ocaq qurğularının mərkəzi hissəsi insan başının təsviri ilə tamamlanır. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, bu ocaqlar oturmuş insan fiqurlarına bənzədilmişdir. Fikrimizcə, bu qurğular ev ocağının himayədarını əks etdirir. K.X.Kuşnaryeva və T.N.Çubinişvilinin fikrinə görə, bu ocaq qurğuları ocağın ətrafında oturmuş kişi fiqurunu təcəssüm etdirir və ev ocağının bərəkətləndirilməsi ritualının rəmzidir. Bu cür ocaq qurğularının hər bir evdə aşkar olunması, cəmiyyətdə inanc birliyinin olduğunu göstərməklə, ümumi ziyarətgahlarla yanaşı, hər bir evdə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|