171
qara cilalı basma və cizgi naxışlı qablar, lokal xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.
Bu
mədəniyyət, başlıca olaraq, Cənubi Qafqazın şimal rayonlarında yayılmışdır.
Cənubi Qafqazın cənub rayonları, xüsusilə Naxçıvan-Urmiya hövzəsi və
Şərqi Anadolu üçün xarakterik olan boyalı qabların genezisi ilə bağlı müxtəlif
fikirlər irəli sürülmüşdür. Arxeoloji ədəbiyyatda «Van-Urmiya boyalıları»,
«Trialeti mədəniyyəti», «Təzəkənd mədəniyyəti», «Naxçıvan mədəniyyəti» və
başqa adlarla tanınan Orta Tunc dövrü mədəniyyətinin mənşəyi ilə bağlı
tədqiqatçılar arasından yekdil fikir yoxdur. Boyalı qablar mədəniyyətinin Kür-
Araz mədəniyyətindən törəməsi haqqında söylənən fikirlər bizcə, doğru deyildir.
Kür-Araz mədəniyyətindən tamamilə fərqlənən boyalı qablar mədəniyyəti bu
bölgədə məskunlaşan yerli tayfaların yenidən yüksəlişi ilə bağlı olmuşdur.
Orta Tunc dövrünün boyalı qabları forma və naxışlanmasına görə İranda
Suz, Cənubi Мesopotomiyada Cəmdət-Nəsr,
Anadoluda Keban bölgəsinin
Eneolit keramikası ilə bağlanır. Lakin, Eneolit dövrü ilə Orta Tunc arasında
mövcud olan Kür-Araz mədəniyyətində boyalı qablara heç rast gəlinməmişdir.
Ehtimal ki, Eneolit dövründən başlayaraq, lokal xüsusiyyətlərini saxlayan boyalı
qablar Orta Tunc dövründə yenidən canlanmışdır. Şübhəsiz ki, gələcək
tədqiqatlar bu məsələni daha da aydınlaşdırmağa imkan verəcəkdir.
Araşdırmalar göstərir ki, Cənubi Qafqazda Orta Tunc dövrü boyalı
qablarının Sevan-Üzərlik mədəniyyəti adlandırılması və bu mədəniyyətin Ararat
vadisində ortaya çıxması haqqında tədqiqatçıların fikri olduqca yanlışdır.
Bildirdiyimiz kimi, K.X.Kuşnaryevanın bu qrupa daxil etdiyi abidələr, başlıca
olaraq, nekropollarla təmsil olunmuşdur. Bu qrupa aid edilən Üzərliktəpə yaşayış
yerində boyalı qablar gil məmulatının yalnız 2 %-ni təşkil edir.
Qeyd edilməlidir
ki, Üzərliktəpə, Sevan hövzəsi və Ermənistanın digər yerləri üçün xarakterik olan
bəzəmə stili Naxçıvandan, xüsusilə II Kültəpədən yayılmışdır.
K.X.Kuşnaryeva Trialeti mədəniyyətinə aid abidələrdən boyalı qabların
əldə edilməsini əsas tutaraq, bu mədəniyyətin Trialetidən Van, Naxçıvan və
Urmiya hövzəsinə yayıldığını irəli sürmüşdür. Lakin qeyd edilməlidir ki, boyalı
qablar Trialeti mədəniyyəti üçün xarakterik deyildir. Trialetidə yüzlərlə kurqanın
yalnız bəzisində boyalı qablar aşkar olunmuşdur. Bu mədəniyyət, başlıca olaraq,
qara cilalı, cizgi bəzəməli gil məmulatı ilə xarakterizə edilir.
Xüsusilə, qeyd
edilməlidir ki, Cənubi Qafqazda yayılan tək stil monoxrom boyalı qabların
əksinə olaraq, Naxçıvanda və Urmiya hövzəsində boyalı qabların müxtəlif
mərhələləri izlənmişdir. Cənubi Qafqazın digər yerlərindən fərqli olaraq, bu
regionda boyalı qablar Erkən Dəmir dövrünədək davam etmişdir. Şübhə yoxdur
ki, Cənubi Qafqazda Orta Tunc dövrü boyalı qablarının başlıca istehsal
mərkəzləri Urmiya hövzəsi və Naxçıvanda yerləşmişdir. Bu regiondan boyalı
qablar Cənubi Qafqazın digər bölgələrinə, o cümlədən Azərbaycanda Gəncəçay
rayonuna və Мil düzünə yayılmışdır.
Naxçıvan-Urmiya hövzəsi və Şərqi
Anadoluda məskunlaşan tayfa
birliklərinə aid olan boyalı qabların dövrləşdirilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər
172
irəli sürülmüşdür. Boyalı qabların tarixləndirilməsi üçün Urmiya hövzəsində
yerləşən Göytəpə, Haftavantəpə, Naxçıvanda I Kültəpə və II Kültəpə yaşayış
yerlərinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu yaşayış yerlərində aparılan qazıntılar
zamanı boyalı qabların müxtəlif inkişaf mərhələləri aydın şəkildə izlənmişdir.
O.H.Həbibullayev I Kültəpənin stratiqrafiyasına əsaslanaraq, boyalı qabları 4 tipə
bölmüşdür. Birinci tipə aid edilən monoxrom boyalı qablar, e.ə. XVII-XVI,
ikinci tip e.ə. XVI-XIV, üçüncü tip e.ə. XIV-XI, dördüncü tip e.ə. X-VIII əsrlərə
aid edilmişdir.
V.H.Əliyev də,
eyni zamanda, II Kültəpənin stratiqrafiyasına əsaslanaraq,
Orta Tunc dövrünün boyalı qablarını dörd mərhələyə bölmüş, birinci mərhələni
e.ə. XX-XIX, ikinci e.ə. XVIII-XVII, üçüncü e.ə. XVII-XVI, dördüncü isə e.ə.
XV-XIV əsrlərə aid etmişdir.
Biz abidələrin stratiqrafiyasına və son araşdırmalara əsaslanaraq boyalı
qabların başlanğıc mərhələsini e.ə. III minilliyə aid etmişik. Bu, bir tərəfdən Kür-
Araz mədəniyyətinin tarixləndirilməsi, digər tərəfdən isə Naxçıvan-
Urmiya
qrupuna daxil olan yaşayış yerlərindən alınan kömür analizlərinin nəticələri ilə
bağlıdır. Göytəpə yaşayış yerinin D təbəqəsi Barton-Braun tərəfindən e.ə. 2400-
2000-ci illərə, C təbəqəsi isə e.ə. II minilliyin birinci yarısına aid edilmişdir.
Haftavantəpənin altıncı təbəqəsinin C-14 tarixləndirilməsinə əsasən, VI C
təbəqəsi e.ə. 2200-2000-ci, Erkən VI B təbəqəsi e.ə. 1900-1550-ci, Son VI B
təbəqəsi isə e.ə. 1600-1450-ci illərə aid edilmişdir.
II Kültəpənin Orta Tunc dövrünə aid ikinci təbəqəsinin üst laylarından
götürülmüş kömür analizi e.ə. 1800-cü ili göstərmişdir.
173
Şəkil 79. Boyalı qablar mədəniyyətinin erkən mərhələsinin
keramika məmulatı
Orta Tunc dövrü boyalı qablarının daha erkənə aid olduğunu sübut edən
faktlardan biri də, boyalı qablarla eyni kompleksdə aşkar
olunan metal
əşyaların qədim tarixə malik olmasıdır. Belə ki, N.V.Fyodrovun kolleksiyasına
daxil olan Qızılburun xəncərləri, iynələri, habelə, Çalxanqala
174
kurqanlarının materialları öz yaxın bənzərlərini Yaxın Şərqin e.ə. III minilliyə
aid abidələrində tapır.
Şəkil 80. Boyalı qablar mədəniyyətinin ikinci mərhələsinin keramika məmulatı
Söylənən faktlara əsaslanaraq, Azərbaycanda
Orta Tunc dövrünün
başlanğıcını e.ə. III minilliyin ikinci yarısına, ya da sonlarına aid etmək olar.
Buna əsaslanaraq, Orta Tunc dövrünün erkən mərhələsinə aid monoxrom boyalı
qabları e.ə. 2300-1900-cü illərlə tarixləndirmək mümkündür. Мonoxrom boyalı
qabların ardınca gələn polixrom boyalı qabların ilk nümunələri Göytəpə və II
Kültəpədən aşkar olunmuşdur. Onlar qırmızı üzərinə qara, qırmızı ya da ağ
rənglə çəkilmiş xətlərlə naxışlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Göytəpədə rast
gəlinən bəzi motivlər hələlik Naxçıvanda aşkar olunmamışdır. Polixrom boyalı
qabların bir qrupu, qabların mərkəzi hissəsini əhatə edən sarı-ağ boya üzərinə