Microsoft Word Azerbaycan arxeologiyasi doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
208 həyatında meydana gələn dəyişikliklər və xarici işğal təhlükəsi ilə bağlı olmuşdur. Yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi, Son Tunc dövrü arxeoloji abidələrinin bir qismi Orta Tunc dövrü abidələrinin üzərində salınmışdır. Qeyd olunduğu kimi, bu yaşayış yerləri əkinçilik və maldarlıq üçün əlverişli mövqelərdə olmuşdur. Onların əksəriyyətinin mövqeyi strateji cəhətdən də əlverişlidir. Bu baxımdan, Naxçıvan qrupuna daxil olan Qalacıq və Şahtaxtı yaşayış yerlərinin ərazisi, bütün Şərur düzünü və Araz vadisini nəzarətdə saxlamağa imkan verir. Son Tunc dövründə tayfalararası ziddiyyətlərin, xarici basqın təhlükəsinin çoxaldığı bir zamanda, bu yaşayış yerlərinin əhəmiyyəti daha da artmışdır. Qeyd olunduğu kimi, bu dövrdə daimi yaşayış yerləri ilə bərabər, yarımköçəri maldarlığın inkişafını təmin edən mövsümi yaşayış yerləri də meydana çıxmışdır. Bu yaşayış yerlərinin hamısı çay kənarlarında, su mənbələrinin və ticarət yollarının nəzarətdə saxlanılması üçün əlverişli mövqelərdə yerləşmişdir. Naxçıvanda bu tip abidələr sırasına Şamlar, Qarnıyarıq, Külüs, Kükü və b. yaşayış yerləri aiddir. Gəncəçay rayonunun yaşayış yerləri ovalıqda, strateji cəhətdən ətraf əraziyə hakim mövqelərdə salınmışdır. Bu ərazidə 1 №-li yaşayış yerinin əlverişli mövqeyi, ondan uzun müddət yaşayış məntəqəsi kimi istifadə olunmasına şərait yaratmışdır. Qeyd edilməlidir ki, Gəncəçay rayonunda yaşayış yerlərinin azlığı və mədəni təbəqənin cüzi yığılması, bu dövrdə həyatın yarımköçəri maldarlığa əsaslanması ilə bağlı olmuşdur. Dağlıq və ovalıq zonanın qovşağında yerləşən bu ərazi yarımköçəri maldarlıq və əkinçilik üçün olduqca əlverişli olmuşdur. Qazax rayonunda yerləşən yaşayış yerləri də təbii və strateji mövqedə olmaları ilə fərqlənirlər. Bu ərazinin əkinçilik və yarımköçəri maldarlıq üçün əlverişli olması, şübhəsiz ki, qədim insanların diqqətini çəkmişdir. Ağstafaçay vadisində olan münbit torpaqlar və yaxınlığındakı bol otlaqlar Son Tunc dövrü insanlarının oturaq və yarımköçəri həyat tərzini təmin etmək baxımından əlverişli olmuşdur. Bu ərazidə digər ərazilərə nisbətən yaşayış yerlərinin daha çox qeydə alınması bununla bağlıdır. Əsasən e.ə. II minilliyin ikinci yarısı ilə tarixləndirilən müdafiə tikintiləri topoqrafik baxımdan diqqəti cəlb edir. Qeyd edildiyi kimi, bu dövrdə müdafiə istehkamlarının bir qrupundan yaşayış yeri kimi istifadə olunmuşdur. Naxçıvan abidələrində Orta Tunc dövründə inşa edilmiş müdafiə divarları, ehtimal ki, Son Tunc dövründə də bərpa edilərək istifadə edilmişdir. Qalacıq, Şahtaxtı, II Kültəpə belə yaşayış yerlərinə aid edilə bilər. Şübhəsiz ki, bu dövrdə ətrafı möhkəmləndirilmiş yaşayış yerləri müdafiə baxımından əlverişli olmadığından, təbii cəhətdən müdafiə olunan yüksək dağlıq zonalarda qalalar salınmışdır. Naxçıvanda Çalxanqala, Vayxır qalası və Qazançıqala belə 209 abidələrdəndir. Onlar arasında Çalxanqala təbii mövqeyinə görə fərqlənməkdədir. Çalxanqala təbii qayalıq üzərində, həm də düşmən gözündən uzaq bir mövqedə salınmışdır. Odur ki, müdafiə baxımından olduqca əlverişlidir. Belə ki, düşmənə birbaşa qalaya hücum etmək imkanı verilməmişdir. Qalanın giriş yolu dik yamaclar və qayalıqlardan keçdiyindən, düşmənin hücumunu xeyli çətinləşdirir. Lakin qalanın içərisində yaşayış binasına aid tikinti qalıqları olduqca azdır. Onun mərkəzi hissəsində mədəni təbəqəyə və arxeoloji materiallara rast gəlinmir. Qalanın yerləşdiyi ərazi bütün Cəhri çayı vadisini nəzərdə saxlamağa və hücum təhlükəsinin qarşısını almağa imkan verir. Naxçıvançayın sol sahilində, təbii qayalıq üzərində yerləşən Vayxır qalası da olduqca əlverişli mövqedədir. Naxçıvançay vadisindən qalanın mövqeyi alınmazdır. Bu istiqamətdə qala təbii cəhətdən müdafiə olunduğundan, divar çəkilməmişdir. Divarlar qalanın dağ silsiləsinə birləşən və zəif müdafiə olunan hissələrindəndir. Bu prinsiplə tikilən qala, düşmən gözündən yayınmağa və bütün çay vadisini nəzarətdə saxlamağa imkan verir. Çalxanqalada olduğu kimi, burada da, qalanın içərisində yaşayış binasının qalıqlarına rast gəlinməmişdir. Arxeoloji materiallar, yalnız forma verməyən gil qab parçalarından ibarətdir. Arxeoloji materialların azlığı və yaşayış binasının olmaması, qaladan düşmən hücumları zamanı sığınacaq məqsədi ilə istifadə olunduğunu göstərir. Qazançı qalasının yerləşdiyi ərazi təbii baxımdan Vayxır qalasına bənzəsə də, o daha əlverişli mövqeyə malikdir. İki çayın qovşağında, təbii cəhətdən müdafiə olunan mövqedə yerləşən qala, əlavə olaraq müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilmişdir. Burada arxeoloji materiallara digər qalalara nisbətən daha çox rastlanır. Lakin qalanın içərisində yaşayış binaları azdır. Qala divarlarının tikinti texnikasında olan müxtəliflik, onların ayrı-ayrı dövrlərdə tikildiyini və bərpa edildiyini göstərir. Qalanın olduqca böyük sahəni əhatə etməsindən görünür ki, buradan yalnız yerli əhalinin deyil, həm də heyvanların sığınması üçün də istifadə edilmişdir. Azərbaycanın şimal rayonlarında yerləşən siklop tikintiləri adlandırılan qalalar, qeyd olunduğu kimi üç qrupa bölünürlər: yaşayış yeri kimi istifadə olunanlar; müdafiə məqsədi ilə istifadə olunanlar; heyvanların sığınması və saxlanması üçün istifadə olunanlar. Yaşayış yeri kimi istifadə olunan qalalar, başlıca olaraq, strateji cəhətdən əlverişli mövqelərdə yerləşdirilmiş və müdafiə divarı ilə əhatə olunmuşdur. İkinci və üçüncü qrupa daxil olan qalalar, təbii baxımdan, dağların əlçatmaz, düşmən diqqətindən yayınan və alınması çətin olan mövqelərdə yerləşdirilməklə, müdafiə divarı ilə də əhatə olunmuşdur. Hər üç tip qalada müdafiə divarları yerin relyefinə uyğun inşa edilmişdir. Son Tunc dövrünün yaşayış binaları və müdafiə tikintiləri inşa texnikasına görə bir-birindən fərqlənir. Naxçıvan ərazisində yaşayış binaları yerüstü olmaqla əsasən düzbucaqlı formada tikilmişdir. Binaların yalnız daş təməlləri salamat qalmışdır. Onlar iki sıra çay daşı, ya da qaya parçalarından hörülərək, arası kiçik Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|