214
abidələrindən at əsləhəsi də tapılmışdır. Onların içərisində yüyənlər
diqqəti cəlb
edir. Çünki bu tapıntılar atın əhilləşdirildiyini və ondan minik vasitəsi kimi
istifadə olunduğunu göstərən tapıntılardandır.
Tədqiqatçıların bir qrupu Qafqazda atın əhilləşdirilməsinin hind-
avropalılarla bağlı olması, habelə onların gəlişindən əvvəl, burada əhilləşdirilmiş
atlardan minik vasitəsi kimi istifadə edilmədiyi kimi, qeyri-elmi fikirlər irəli
sürmüşlər. Qeyd etdiyimiz kimi, at Azərbaycanda
qədim dövrlərdən
əhilləşdirilmiş və şübhəsiz ki, ondan minik vasitəsi kimi də istifadə olunmuşdur.
Bu baxımdan, М.N.Poqrebovanın Gəncəçay rayonunun at dəfnləri ilə fərqlənən
qəbirlərini irandillilərə aid etməsi yanlışdır. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, atın
əhilləşdirilməsi və atla bağlı inamlar müxtəlif xalqlarda özünəməxsus
xüsusiyyətlərə malik olmuşdur. Heç bir xalq, atçılığın inkişafı üçün, hind-
avropalılara borclu deyil. Digər tərəfdən, mədəni dünyanın ən mühüm
nailiyyətlərini hind-avropalılara bağlamağa çalışan tədqiqatçıların
fikirləri çox
hallarda subyektiv xarakter daşımaqla arxeoloji faktlarla təsdiq olunmur. Odur ki,
atçılığın Azərbaycan ərazisində yerli zəmində meydana gəldiyini və inkişaf
etdiyini söyləmək daha doğrudur.
Şübhəsiz ki, bu dövrdə heyvandarlığın digər sahələri də inkişaf etmişdir.
Lakin onlarla bağlı arxeoloji dəlillər olduqca azdır. Fizuli şəhəri yaxınlığında,
Köndələnçayın sağ sahilində A.A.İvanovski tərəfindən tədqiq edilən 5 №-li
kurqanda iki dəvə skeletinə rast gəlinməsi, bu heyvanların ictimai həyatda
müəyyən rolunun olduğunu göstərir. Şərq ölkələrində yük daşımaq üçün istifadə
edilən bu heyvanların, yarımköçəri və köçəri həyat keçirən tayfaların həyatındakı
rolu böyük olmuşdur. Digər tərəfdən,
bəlli olduğu kimi, dəvə karvanları ticarət
əlaqələrində əvəzsiz rol oynamışdır.
Son Tunc və Erkən Dəmir dövrünün təsərrüfatında əsas istehsal sahələri
ilə bərabər, yardımçı təsərrüfatların da müəyyən rolu olmuşdur. Ovçuluq,
balıqçılıq, yığıcılıq belə təsərrüfat sahələrindəndir. Qayaüstü rəsmlərdə və gil
qablar üzərindəki təsvirlərdə ovçuluğa geniş yer verilməsi, heç də təsadüfi
deyildir.
Arxeoloji abidələrdən aşkar edilən toxuculuq alətlərindən görünür ki, bu
dövrdə toxuculuq təsərrüfatın müəyyən bir sahəsini təşkil etmişdir.
Ola bilsin ki,
toxuculuğun müəyən sahələri ev sənətkarlığı çərçivəsindən kənara çıxaraq,
müstəqil istehsal sahəsi kimi formalaşmışdır.
Son Tunc və Erkən Dəmir dövründə iqtisadiyyatın inkişafı, sənətkarlığın
müxtəlif sahələri üzrə ixtisaslaşmasını dərinləşdirmiş, mübadilənin artmasına,
tayfalar arasında sosial differensasiyanın güclənməsinə səbəb olmuşdur.
Tədqiqatlar zamanı, aşkar olunmuş qəbir abidələrinin zəngin avadanlığına görə
bir-birindən fərqlənməsi, şübhəsiz ki, qəbilə üzvləri arasında güclənən əmlak
bərabərsizliyi ilə bağlıdır.
İqtisadiyyatın əsas sahələrindən biri olan dulusçuluq başlıca olaraq
keramika məmulatına əsasən öyrənilmişdir. Azərbaycanın Son Tunc dövrü
215
keramikası ilə bağlı arxeoloji ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür.
Tədqiqatçılar Son Tunc dövrünə aid Xocalı-Gədəbəy keramikasını müxtəlif
qruplara bölərək, xarakterizə etmişlər. Bu dövrün keramikasının xarakteris-
tikasına
keçməzdən əvvəl, bir qədər fərqli görünən Naxçıvan qrupunun
keramikası üzərində dayanmaq fikrindəyik.
Naxçıvan ərazisində aşkar olunan Son Tunc dövrü keramikasını iki qrupa
ayırmaq olar. Birinci qrupa Araz çayı və Naxçıvançay vadisində yerləşən I
Kültəpə, II Kültəpə, Şahtaxtı, Qalacıq, Yurdçu yaşayış yerləri və onlara aid olan
nekropolların keramikası daxildir. Bu abidələrdə Son Tunc dövrü keramikası
müəyyən dəyişikliyə uğramaqla, Orta Tunc dövrü keramikasının davamı kimi
ortaya çıxmışdır. Bu qrupa daxil olan abidələrin keramikasında
Orta Tunc dövrü
üçün xarakterik olan boyalı qabların inkişafı davam etmişdir. Bu qrupun
xarakterik qab formalarından biri uzun axıdacağı olan çayniklərdir.
Bu tip qablar Urmiya hövzəsi və Zəngəzur üçün də xarakterikdir. Onlar
Azərbaycanın digər abidələrindən aşkar olunmamışdır. Naxçıvanda çaynik tipli
qabların boyalıları da geniş yayılmışdır. Boyalı çayniklər Naxçıvan nekropolu,
Şortəpə və Qızılburundan əldə edilmişdir. Son Tunc dövrünə aid çayniklərin
birinin gövdəsi mərkəzi hissədə sarı rənglə boyanmış, onun üzərindən paralel
xətlərlə məhdudlaşdırılan torlu üçbucaqlarla naxışlanmışdır. Boyasız çayniklər
boz və qara rəngdə yaxşı bişirilmişdir. Onların üzəri cızma
və basma ornamentlə
naxışlanmışdır. Şahtaxtı və Şortəpədən aşkar olunan çaynik tipli qablar incə
bəzəmələri ilə fərqlənirlər.
Bu dövrün xarakterik qab formalarından biri Xocalı-Gədəbəy
mədəniyyətini özündə əks etdirən, göbələkşəkilli çıxıntıları olan küpə və çölmək
tipli qablardır. Onlar boz rəngdə, bəzəməsiz, ya da dalğaşəkilli cızma bəzəmələrə
malikdir.
Belə qablar I Kültəpə, Kükü, Yurdçu, Qızılburun və digər abidələrdən
bəllidir. Konusvari gövdəli küpə tipli qablar bu dövrdə daha geniş yayılmışdır.
Şahtaxtı nekropolundan aşkar olunan bu tip qabların bir qismi boyalı, bir qismi
isə boyasızdır. Onların boyalı nümunələri Culfa nekropolundan da bəllidir.
Qabarıq, konusvari gövdəyə malik olan kasa tipli qabların bir qrupu
konnelyur ornamentlidir. Bu tip qablar Şəhtaxtı və I Kültəpədən bəllidir.
Göründüyü kimi, boyalı qablarla xarakterizə olunan Naxçıvan qrupunun
gil məmulatında Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti üçün xarakterik olan keramika
formaları, xüsusilə göbələkşəkilli çıxıntısı olan çölmək və küpələr ortaya çıxır.
Мaraqlıdır ki, Naxçıvan abidələrində bu tip qabların boyalılarına da rast gəlinir.
Qeyd edək ki, boyalı keramikanın aşkar olunduğu
qəbir abidələrində insan
skeletinin qalıqlarına rast gəlinməmişdir. Lakin bunun əksinə olaraq, qəbirlərdə
xırdabuynuzlu heyvan və quş sümüklərinə təsadüf edilmişdir. Bu baxımdan,
Qızılburun nekropolu istisnalıq təşkil edir. Belə ki, bu nekropoldakı qəbirlərdə
kollektiv dəfnetmə adətinin olduğu müəyyən edilmişdir.
Naxçıvan ərazisində aşkar olunan ikinci tip keramika Xocalı-Gədəbəy
mədəniyyəti üçün xarakterikdir. Onların komplekslərində indiyədək boyalı