Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
46
b
ölgülərdə  naqislik  özünü  göstərmişdir.  Bu  bölgülərin  müxtəlifliyinə,  tədqiqatçıların  fikir  ayrılığına 
baxmayaraq, bu, natiqlik sənətinin m
üvəffəqiyyəti idi. Artıq bir elm kimi mütəxəssislərin diqqətini cəlb edən 
natiqlik sənəti elmi m
übahisələrin yaranmasına şərait yaratdı və öz varlığını sübut etdi. 
Ümumiyyətlə,  natiqlik  sənətinin  bölgüsü  haqqında  fikir  müxtəlifliyinə  Azərbaycan  tədqiqatçılarının 
əsərlərində  də  rast  gəlirik.  Bizcə,  başqa  bir  alimin  tərtib  etdiyi  sxemi  əsas  g
ötürən  və  onu  qəbul  edən 
Məmmədəli Əskərovun məqbul hesab etdiyi b
ölgü daha məqsədəuyğundur. Əsasən, məqbul və dolğun hesab 
etdiyimiz  bu  b
ölgüdə  yalnız  bir  növün  adını  dəqiqləşdirmək  yerinə  düşərdi:  Bu  növün  adının  ilahiyyatçı 
natiqlik  yox,  dini natiqlik  adlanmas
ını  daha  düzgün  hesab  edirik.  Yerdə  qalan  növləri  və  onların  müxtəlif 
qollara ayr
ılmasını (Məmmədəli müəllim bunları şəkillər kimi ifadə edir) olduğu kimi qəbul edirik. Natiqlik 
sənətinin n
övlərini aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar. 
1.  ctimai-siyasi natiqlik 
Bu n
öv müxtəlif qollara, budaqlara bölünür (Bütün növlər bu bölgü üzrə aparılacaq). 
a) siyasi m
övzularda məruzələr; 
b) iclaslarda, qurultaylarda, konfranslarda hesabat məruzələri; 
c) siyasi nitq; 
d) x
ülasə (icmal); 
e) mitinqdə s
öylənilən nitqlər; 
f) təbliğat
çı və təşviqatçı nitqi; 
2. Akademik natiqlik: 
a) Ali məktəblərdə oxunan m
ühazirələr; 
b) elmi məruzələr; 
c) elmi xəbərlər; 
d) birdəfəlik oxunan m
ühazirələr; 
3. Məhkəmə natiqliyi: 
a) prokuror nitqi və ya ittihamedici nitq; 
b) vəkil və ya m
üdafiə nitqi; 

---

 
47
c) m
üttəhimin nitqi; 
d) 
özünü müdafiə nitqi;  
e) hakimin nitqi; 
f) şahidlərin nitqi; 
4. Məişət natiqliyi: 
a) yubileylərdə s
öylənilən nitq; 
b) masa arxas
ında söylənilən nitq; 
c) qəbir
üstü nitqlər; 
Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan xalq
ına xas olan oxşamalar, ağılar matəm mərasimində ifa edildiyi 
üçün bu növün qollarına daxil olmalıdır. 
5. Dini natiqlik: 
a) moizə və x
ütbə nitqi; 
b) baş kilsə və camedə nitq; 
c) yasin oxunmas
ı, quran bağışlanması, ehsan və süfrə duaları bu növün qollarına daxildir. 
Qeyd edək ki, dini natiqliyin bəzi qollar
ı məişət natiqliyi ilə sıx şəkildə bağlıdır. Bu, hər iki növə aid edilə 
bilər. Məsələn, ehsan və s
üfrə duaları, quran bağışlanması, qəbirüstü nitqlər və s. 
ctimai-siyasi natiqlik 
stər ke
çmişdə, istərsə də indi ictimai-siyasi natiqlik xalqın həyatında, inkişafında mühüm rol oynayır. 
ctimai-siyasi  natiqlik  m
övcud  quruluşun  həm  mənfi,  həm  də  müsbət  keyfiyyətlərini  əks  etdirir.  Cəmiyyət 
inkişaf  etdikcə  siyasi  bax
ışlar  ictimai-siyasi  natiqlikdə  özünə  yer  tapır.  Keçirilən  mitinqlər,  nümayişlər, 
y
ığıncaqlar isə yeni natiqlərin yetişməsinə səbəb olur. 
Siyasi natiqlikdə 
özünə yer tapan natiqlər isə xalq ideyalarının yayılmasında əsl təbliğatçıya çevrilir. Belə 
nitqlərin təsiri nəticəsiz qalm
ır.  ctimai-siyasi nitqin əsas qollarından birini təşkil edən hesabat məruzələri isə 
icra olunmuş işlər haqq
ında yekun sözü deyir, görülən işlər təhlil olunur və qiymətləndirilir. Bu mərhələdən 
sonra qarş
ıda duran yeni məqsəd və vəzifələr müəyyən olunur. 

---

 
48
ctimai-siyasi  natiqlik  əsasən  m
övcud  iqtidarı  müdafiə  edir.  Onun  siyasi  fikirlərini,  məqsəd  və 
vəzifələrini  təbliğ  edir.  M
üxalifət  qüvvələrinin  belə  fikirlərlə  razılaşmaması  ziddiyyətli  fikirlərin  meydana 
gəlməsinə səbəb olur. Bu isə cəmiyyətin siyasi inkişaf
ına təkan verir. Yeni natiqlərin, liderlərin yaranmasına 
gətirib 
çıxarır. Siyasi natiqlik kütləvi xarakter daşıyır, xalqa xidmət edir. 
ctimai-siyasi  natiqliyin  əsas  x
üsusiyyətlərindən  biri  ondan  ibarətdir  ki,  o,  xalqa  xidmət  edir.  Onun 
mənafeyini hər şeydən 
üstün tutur.  ctimai-siyasi natiqliyin qədim və zəngin ənənəsi vardır. Bu növ natiqlik 
təbliğat və təşviqat işlərində xalqa əvəzsiz xidmət edir. D
övlətin yeritdiyi məqsəd və vəzifələri xalqa aşılayır, 
qarş
ıya  çıxan  problemləri  aydınlaşdırır,  ictimai-siyasi  məsələlərin  düzgün  təhlil  olunmasında  kəsərli  silah 
kimi nəzəri-diqqəti cəlb edir. Məhz bu x
üsusiyyətlər onu digər növlərdən fərqləndirir. 
 

---

 
49
AKADEM K NAT QL K 
 
Ali məktəb ocaqlar
ında oxunan mühazirələr, elmi məruzələr, müzakirələr bu növə daxildir. Akademik 
natiqliyi digər n
övlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, burada elmiliyə daha çox yer verilir. 
Hər bir natiq m
ühazirəyə hazırlaşarkən ona yaradıcı yanaşır, verilən sualları elmi əsaslarla şəhr edir. 
Akademik natiqliyin əsas məziyyətlərindən biri də m
övzunun əvvəlcədən dinləyicilərə məlum olmasıdır. 
Məsələn,  hər  hans
ı  bir  ixtisas  sahibi  hazırladığı  mühazirəni  dinləyicilərin  səviyyəsinə  uyğun  qurmalı  və 
m
üəyyən ümumiləşmələr aparmaq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Mühazirə hazırlanarkən mübahisə doğuran 
məsələlər aradan qald
ırılmalıdır. Əgər fakt, sübut, dəlil varsa, bu, nitqin təsir gücünü artırır. 
Bəzi  elmi  məruzələrdə  isə  vəziyyət  dəyişir.  Onlarda  konkretlik  olmur.  Bəzilərində  isə  fərziyələr  irəli 
s
ürülür.  Bu  xüsusiyyət  onu  mühazirədən  fərqləndirir.  Belə  məruzələrdə  məsələnin  həlli  ümumi  xarakter 
daş
ıyır, mahiyyət açılmır. Elmi məruzələr  fərziyyə xarakteri  daşıyırsa, onda  sübut, dəlil,  fakt işlənə  bilmir. 
Məsələn, zəlzələnin nə vaxt baş verəcəyi fakt
ı elm aləminə bəlli deyil. Şübhəsiz ki, bu barədə deyilən sözlərin, 
fikirlərin nə fakta, nə də s
übuta ehtiyacı var. Lakin onu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, ayrıca bir problemin 
həllində,  m
übahisələrə,  dəlil  və  sübutlara  ehtiyac  duyulur.  Bu  zaman  elmi  məruzə  mühazirəyə  yaxınlaşır, 
lakin  dilinə  g
örə,  ifadə  vasitələrinə  görə  yenə  də  özünəməxsusluğunu  saxlayır.  Elmi  məruzələrin  dili,  ifadə 
tərzi m
ühazirəyə nisbətən qəliz olur. Elmi məruzələr əsasən simpoziumlarda, konfranslarda daha çox işlənir. 
Akademik  natiqliyin  də  inkişaf
ı  cəmiyyətin  tərəqqisinə  bağlıdır.  Elm,  texnika  nə  qədər  çox  inkişaf  edirsə, 
akademik  natiqlik  də  bir  o  qədər  tərəqqi  edir.  Akademik  natiqlik  hər  hans
ı  bir  elmi  kəşf  və  ya  tədqiqat 
barədə məlumat verməklə bərabər, m
üəyyən  tezis xarakteri  daşıyan müddəalardan  da  dinləyiciyə məlumat 
verir.  Akademik  natiqlik  həm  də  m
üəyyən  məcmuələrdə,  jurnallarda  elmi  xəbərlər  adı  altında  bir  qrup 
adamlara 
çatdırılır. Bu xəbərlər isə öz növbəsində uzunçuluqdan, təkrarlardan seçilir. Elmi xəbərlərdə əsas 
meyar  xəbərlərin  şərhi  hesab  olunur.  Akademik  natiqliyin  inkişaf
ında  müəllimlərin,  bilik  cəmiyyətində 
işləyən elmi iş
çilərin mühüm rolu vardır. Akademik natiqlikdə elmi düsturlar, təriflər, terminlər, dəlil, sübut, 
fakt, izahlar əsas amil kimi 
özünü göstərir. Akademik natiqlik kütləvi xarakter daşımır. 

---