Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QRAMMAT K NORMA Qrammatik norma
23 QRAMMAT K NORMA Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə düzgün quruluşunu tələb edir. 1. Miqdar sayından sonra gələn isimlər təkdə işlədilir. Məsələn: beş tələbə 3. Fel kökünə sıra ilə təsirlik, qrammatik məna növü, sadə şəkillərin morfoloji əlaməti və şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri artırılır: yaz-ış-aq 5. Cümlədə söz sırası gözlənilir. Mübtəda – təyin – tamamlıq- zərflik – xəbər. Təyin ya əvvəldə, ya da təyin olunanın yanında gəlir. 2. Adlara (isim, sifət, say və s.) sıra ilə cəm, mənsubiyyət, hal və xəbərlik şəkilçiləri artırılır. universitet-lər-imiz-də-dir 4. Mübtəda ilə xəbər şəxsə və kəmiyyətə görə (III şəxsin cəmi istisnadır) görə uzlaşır. Mən oxuyuram. Onlar gəlir (lər) 6. Yuxarıda qeyd olunan 5 qaydaya əməl edilmədikdə, sözlərin qrammatik cəhətdən bir- biri ilə əlaqələnməsində səhvə yol verildikdə qrammatik norma pozulur. 7. Ədəbi dilin normaları uzun müddər dəyişməz, sabit qalır. Leksik normada zaman keçdikcə müəyyən dəyişiklik baş verir. Fonetik və qrammatik normalarda isə dəyişmə nisbətən gec olur. 24 NAT Q N ƏMƏY VƏ DAVRANIŞI Hər bir natiq nitqini haz ırlayarkən qarşısına məqsədlər qoyur. Öz şəxsi təcrübəsindən istifadə edib, nitqini maraq doğuran məsələlər üzərində qurmağa çalışır. Belə ki, o, natiqlik sənətinin prinsiplərinə riayət etməlidir. Odur ki, natiq nitqini haz ırlayarkən aşağıdakı prinsiplərə əməl etməlidir: 1. Nitqin məzmunu 2. Nitqin formas ı 3. Məzmun ilə forman ın vəhdəti 4. Məzmunun ayd ınlaşdırılmasında ənənəvi formalardan düzgün şəkildə istifadə edilməsi 5. Nitqin kompoziyas ının qurulması 6. Ədəbi dilin normalar ına əməl edilməsi 7. Nitqin sadə, y ığcam olmasının təmin edilməsi 8. Nitqin ideyas ının dinləyicilərə çatdırılması 9. Üslub Natiq dilimizdə işlənən s öz birləşmələrindən də (həm sabit, həm də sərbəst) düzgün istifadə etməlidir. Bu qəbildən olan ibarələri, atalar s özlərini, zərbi-məsəlləri, idiomatik ifadələri, hikmətli sözləri yerli-yerində işlətməyi bacarmal ıdır. Məsələn, “ürəyim ağrıyır” əvəzinə, “qəlbim ağrıyır,” “gözüm səndən su içmir” əvəzinə, “ağl ım səndən bir şey kəsmir”, “gözləri kəlləsinə çıxmaq” əvəzinə, “gözləri hədəqəsindən çıxdı” və s. kimi ifadələr d üzgün işlədilməyəndə öz təsir qüvvəsini itirir. S öz birləşmələri dilin frazeologiya şöbəsinin tədqiqat obyektidir. Natiq söz birləşmələrinin n övlərini (sabit söz birləşmələrini, sərbəst söz birləşmələrini) dərindən bilməlidir. Natiq bunu dərk etməlidir ki, sərbəst s öz birləşmələrinin tərəfləri onun özü tərəfindən qurulur. Bunu dəyişə bilər. Sabit söz birləşmələri isə uzun bir tarixi yol ke çib, sabitləşib. Onun tərəfləri arasına söz daxil etmək olmur. Milli ruh, adət-ənənə belə birləşmələrdə daha qabar ıq özünü göstərir. Məsələn, gözüm səndən su içmir; nə baxırsan, dəvə nalbəndə 25 baxan kimi; bel bağlama; s öz almaq; dərd çəkmək; yersiz gəldi, yerli qaç; igid ölər adı qalar, namərd ölər nəyi qalar? ke çmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sellər səni; dost başa baxar, düşmən ayağa və s... Natiq onu da bilməlidir ki, frazeoloji s öz birləşmələri sərbəst söz birləşmələrindən bəzi xüsusiyyətlərinə g örə ciddi şəkildə fərqlənir. Məsələn, sabit söz birləşmələri dildə hazır birləşmə kimi işlədilir, buradakı sözlər m üstəqil mənaya malik olmur, hamısı birlikdə bir sual tələb edir. Sabit söz birləşmələri özü də sərbəst söz birləşmələrindən əmələ gəlir. Sabit s öz birləşmələri bitkinliyə malik olmur. Sərbəst birləşmələr isə bitkinliyə malik olur, tərəfləri m üstəqil olur, ayrılıqda sual tələb edir, müəyyən ehtiyacla əlaqədar işlədilir və s. Dilimizdə işlənən frazeoloji vahidlər həm çoxmənalı, həm omonim, həm sinonim, həm də antonim ola bilər. Frazeoloji vahidlər dildəki obrazl ılığı, effekti, təsir qüvvəsini artırmaq üçün müəyyən üslubi çalarlıqlar, rənglər yarad ır. Məsələn, Mən aş ıq qız alanda, Yanağ ın qızaranda, Oğlan murada çatar Toy tutub q ız alanda və yaxud, Ay doland ı, il dolandı, Hicran odu alovland ı, Dost-aşna, qohum-qardaş Zərnigara çəkərdi baş. (S.Vurğun) Sabit birləşmələr həm də bədii təsvir vasitələri ilə işlənə bilir, s özlərin məna qüvvəsini, təsirini artırır. 26 Nitq prosesində diskussiya və polemika da m ühüm rol oynayır. Hər hansı bir problemə, hadisəyə aid həqiqi fikrin meydana çıxmasında mübahisədən istifadə edilir. Diskussiya nisbətən geniş şəkildə dinləyicilərlə apar ılan fikir mübadiləsidir. Diskussiya müəyyən ədəbi cərəyanın nümayəndələri arasında, kiçik idarə və m üəssisələr arasında, müəyyən siyasi partiyalar arasında, müxalifətlə iqtidar arasında aparıla bilər. Hətta m üəyyən bir kitabın, elmi məqalənin müzakirəsi də diskussiya xarakteri daşıya bilər. Polemika isə natiqlik sənətində bar ışmaz mövqe anlayışını ifadə edir. Yəni burada tərəflər öz fikrini, konsepsiyas ını əks tərəfə qəbul etdirməyə çalışır. Bu, əlbəttə, zorla, güclə deyil, müəyyən inandırma yolu ilə, s übutla, faktlarla həyata keçirilməlidir. Məsələn, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xalq yazıçısı Hüseyn Abbaszadə ilə apard ığı polemikanın bir hissəsini nəzərdən keçirək. Bu polemika dilimizin necə adlanması ilə əlaqədar apar ılır. Heydər Əliyev: - H üseyn müəllim, o vaxt sən yazdın ki, türk dili olsun? H.Abbaszadə: - Yox, Azərbaycan dili. Heydər Əliyev: - Bəs niyə yazmad ın? H.Abbaszadə: - O vaxt «t ürk dili» deyənin dilini boğazından çıxarırdılar (gülüş). Heydər Əliyev: - Çıxaraydılar da, nə olar, yazaydın da... Sonra həmin polemika aşağ ıdakı şəkildə davam etdi: Heydər Əliyev: - Amma bilirsən nə var?.. O vaxtlar biz əməkdaşl ıq eləyirdik və keçən dəfə də mən dedim, «Azərbaycan dili» yazmaq üçün mən nə qədər mübarizə apardım. Amma, mən açıq üzünüzə deyirəm, ham ınıza, senə də deyirəm, Bəxtiyar müəllimə də deyirəm, biriniz də o vaxt mənə gəlib demədiniz ki, «türk dili» yazmaq laz ımdır? H.Abbaszadə: - D üzdür. Heydər Əliyev: - He ç biriniz deməmişdiniz. H.Abbaszadə: - O vaxt qorxurduq deməyə. Heydər Əliyev: - «Azərbaycan dili» demişdilər, onu demişdilər, amma, «t ürk dili» deməmişdilər»... (“Azərbaycan” qəzeti 10 noyabr, 1995-ci il). Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|