Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
33
tamamlay
ır.  «Bayırda  isə  gur  yağış  yağırdı,  hər  şeyi  yuyub  təmizləyən  yağış».  Bu  cümlə  ilə  müəllif  olub-
ke
çənləri unutdurmaq istəyir. Yeni bir həyatın başlanğıcından xəbər verir. 
Həyat
ı bədii boyalarla əks etdirən, realizm ənənəsini əsas götürən, dolğun süjetə malik olan belə əsərlər 
natiqlər 
üçün  bir məktəb,  örnək olmalıdır. Görkəmli  yazıçı  əsərdə  əsas  ideyadan  əlavə, ana  süjet xəttindən 
t
örəyən bir sıra hadisələri də təsvir edib, onlara surətlər vasitəsi ilə münasibətini bildirmişdir. Natiq nitqində 
nikbin, gələcəyə inamla baxan, yeni d
ünya quruculuğuna xas olan duyğuları, əməlləri əks etdirən ideyaları 
a
çıb göstərməlidir. 
deya  həyatda  baş  verən  m
ürəkkəb  ictimai  ziddiyyətləri,  natiqin  apardığı  müşahidələri, 
ümumiləşdirmələri konkret şəkildə əks etdirir.  deyanı natiq nitqinin ruhu kimi qəbul etməlidir. Çünki ideya 
nitqin  əsas
ını,  canını  təşkil  edir.  Natiq  apardığı  müşahidələri  canlı,  bədii  təsvir  vasitələri  ilə  işıqlandırır. 
Təsvir etdiyi və yaxud haqq
ında danışdığı hadisəyə öz münasibətini bildirir. Bu isə ideyanın özəyini, əsasını 
təşkil edir. «B
öyük sənətkarların öz əsərlərində yürütdüyü ideyalar bəzən mürəkkəb bir xarakter daşıya bilər, 
əsərlərdə  bir  s
ıra  ideyalar  ifadə  oluna  bilər.  Bu,  əlbəttə  mümkündür.  Dünya  ədəbiyyatının  təcrübəsi  bunu 
ayd
ınca  sübut  edir.  Lakin  əsərin  bir  əsas  ideyası  ola  bilər,  qalan  ideyalar  isə  yardımçı  xarakter  daşıyır  və 
ədəbi əsərin birliyini m
ühafizə etmək üçün əsas ideyaya tabe olur, əsas ideyanın təzahür etməsinə yardım edir. 
Bədii əsərdə əsas yard
ımçı ideyalar təbii olaraq, yalnız bədii şəkildə təzahür edir. Yəni ideya mücərrəd 
şəkildə deyil,  fikir, hiss,  həyəcan  vasitəsi  ilə  tamamilə  konkret  şəkildə  təzah
ür edir. Əsas ideya əsərin bütün 
ideya məzmununu birləşdirir, 
ümumiləşdirir, əsərin təlqin etdiyi fikir, hiss və həyəcanların birliyini təşkil və 
təmin edir» (M.Rəfili. “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş”). 
Deməli,  yarad
ıcı  olan  hər  bir  adam  ideya  anlayışına  ciddi  yanaşmalı  və  ondan  məqsədinə  nail  olmaq 
üçün ustalıqla istifadə etməlidir.  deya hadisələrin inkişafında, fikrin canlandırılmasında, müəllifin hadisəyə 
şəxsi m
ünasibətini ifadə edən ədəbi termindir.  deya natiq üçün zəngin və müxtəlif bədii vasitələrdən istifadə 
edərək, həyata olan m
ünasibətini daha canlı və ifadəli, daha təsirli və mənalı ifadə etmək üçün dəyərli, kəsərli 
silah olmal
ıdır. 
Natiq  onu  da  unutmamal
ıdır  ki,  nitqin  ideyasını  meydana  çıxarmaq  üçün  nitqdə  aparılan  təhlillər, 
məzmunu  ayd
ınlaşdırmaq,  predmetin  səciyyələndirilməsi,  fikrin  mahiyyətini  açmaq  əsas  şərtlərdən  biridir. 

---

 
34
deya  həyat
ın  bütün  sahələrini  əhatə  edir.  deya  həyat  hadisələrindən,  həyatda  cərəyan  edən  hadisələrin 
inkişaf
ı və fəaliyyətindən doğan, intişar edən idealdır. Bu, natiqin yaradıcılığında əsas xətt kimi keçməli və 
özünü göstərməlidir. 
Nitqin qurulmas
ında natiqin özünün şəxsi üslubu olmalıdır. Üslub nitqlə sıx şəkildə bağlıdır. Hər hansı 
bir  natiqin  yarad
ıcılığına,  dilinə,  sözlərin  seçilməsinə,  işlənmə  qaydalarına,  təkrar  edilən  fikirlərinə, 
d
ünyagörüşünə xas olan ümumi bir anlayışdır. Fərdi üslubda bir natiqə məxsus xüsusiyyətlər, digər natiqdə 
olan  x
üsusiyyətlərdən  fərqlənir.  Nitqin  ideyası,  məzmun  və  forması,  özünəməxsus  bədii  təsvir  vasitələri, 
m
övzunun  əhatə  dairəsi,  ən  əsası  şifahi  şərh  olunması  natiqin  üslubunu  nümayiş  etdirir.  Hətta,  natiqin 
nitqində olan orijinal fikirlər, yeniliklər də onun şəxsi 
üslubudur. 
Azərbaycan  filologiyas
ında  fərdi  üslub  anlayışını  ifadə  edən  bir  neçə  termin  işlədilir.  «Fərdi  deyim 
tərzi», «fərdi manera», «fərdi poetik 
üslub», «poetik fərdiyyət», «poetik səs», «öz səsi, öz nəfəsi» və s.  şlənən 
terminlər  i
çərisində  «fərdi  üslub»  daha  əhatəlidir  və  geniş  yayılıb,  «Poetik  dəsti-xətt»;  «poetik  fərdiyyət», 
«fərdi  poetik 
üslub»,  «poetik  səs»  və  s.  terminlər  daha  çox  şairin,  yazıçının  özünəməxsus  cəhətlərini  əks 
etdirir. Ax
ı alimin, jurnalistin, natiqin də özünəməxsus ifadə tərzi vardır! Buna görə də «fərdi üslub» termini 
başqa  terminlərdən  məqbul  say
ılır.  XVIII  əsrdə  yaşayıb-yaratmış  fransız  alimi  J.L.Buffon  1753-cü  ildə 
«
Üsluba dair mulahizələr» adlı əsərini yazmışdır. Müəllif həmin əsərdə bu qənaətə gəlmişdir ki, «Üslub eyni 
ilə insand
ır!» Həmin fikir get-gedə aforizmə çevrilmiş, həm Qərb, həm də Şərq ölkələrində geniş yayılmışdır. 
XX əsrin əvvəllərində bu nəzəriyyə bizim ədəbiyyat
ımızda da öz əksini tapmışdır». 
Deməli, hər  kəsin 
özünə məxsus  nitqi  var.  nsanlar bir-birinə  oxşamadığı kimi  (onların  səsi də, bədən 
quruluşu da, boyu da, 
üzü də, dünyagörüşü də, müşahidələri də və s), nitqləri də biri-birindən fərqlənir. Hər 
bir  natiqin 
özünəməxsus  fikri,  ifadə  tərzi  ən  əsası  isə  emosionallığı  və  məntiqi  ardıcıllığı  olmalıdır. 
Ümumiyyətlə, natiqlər nitqlərini qurarkən iki əsas cəhətə üstünlük verirlər: 
1)  Bəzi  natiqlər  nitqlərində  məntiqi  ard
ıcıllığı,  aydınlığı,  elmiliyi,  fikir  dərinliyini,  ahəngdarlığı  üstün 
tutur. 
2) Bəzi natiqlər isə obrazl
ılığı, emosionallığı, yığcamlılığı əsas götürür. Adətən, birinci prinsipə daha çox 
üstünlük  verilir.  ctimai  yerlərdə  -  idarələrdə,  təhsil  müəssisələrində,  iclas  və  müşavirələrdə  belə  nitqlər 

---