Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
130
fadəliliyin müxtəlif tipləri var. Bunun üç əsas şərtini göstərmək olar: ilk şərtlərdən biri ünsiyyət mühitidir. 
Müəllimin nitqinin ifadəliliyi siyasi natiqin və ya diplomatın, vəkilin məhkəmədəki ifadəliliyindən, məruzəçinin 
nitqinin ifadəliliyindən fərqlənir.  kinci əsas şərt dilin struktur sahəsidir, tələffüz, leksik, sözyaratma, morfoloji və 
sintaktik normalarla, intonasiya ilə bağlıdır. Üçüncü şərt üslubi ifadəlilikdir. 
Nitqin ifadəli olması müəyyən şərtlərlə bağlıdır: birincisi, ayrı-ayrı şəxslərin nitqinin ifadəliliyi təfəkkürün 
müstəqilliyi, nitq müəllifinin şüurlu fəaliyyəti ilə əlaqədardır.  kinci şərt  nitq müəllifinin hazırlığıdır. Danışan və 
ya yazan bilməlidir ki, nə haqda danışır, yazır və ya onun danışdığını və yazdığını kim bilməlidir. Belə olmasa, nitq 
söyləyənin danışığı dinləyicilərə maraqsız görünəcək.  Üçüncü şərt dili yaxşı bilmək və onun ifadəlilik imkanı ilə 
ə
laqədardır. Dil haqqında belə bilik elmin köməyi olmadan əldə edilə bilməz. Buna görə də səsləri, vurğunu, 
sözləri, cümlə üzvlərini, intonasiyanı bilmək vacibdir. Dördüncü şərt dilin üslublarını bilməklə bağlıdır: bədii, 
elmi, işgüzar, publisistik, danışıq-məişət və s. Bu üslubların hər birində ayrı-ayrı söz qruplarından, dil 
vasitələrindən istifadə edilir. Beşinci şərt nitq vərdişlərinə sistematik və şüurlu münasibətdir. Əsas vasitə nümunəvi 
mətnin diqqətlə oxunuşu, bədii, elmi, publisistik və s. üslublarda ifadəli danışmağı bacaran adamların nitqini 
dinləməkdir. Öz nitqinə nəzarət etməyi öyrənmək lazımdır. Hər bir adamın öz-özünü nəzarət etmək vərdişinə 
yiyələnməsi vacibdir. Altıncı şərt beşinci ilə əlaqədardır. Müəllif nitqi şüurlu, məqsədlidir. Yeddinci şərt ayrı-ayrı 
adamların iradə, istək və şüurundan asılı olmayaraq obyektivdir. Nitqin əsas mənbələrindən biri  leksikadır.  
Íèòãèí  èôàäÿëèéè  åéíè  çàìàíäà  îíóí  åêñïðåññèâëèéè,  åìîñèîíàëëûüû  èëÿ  ÿëàãÿäàðäûð.  Åêñïðåññèâëèê  þçö 
åìîñèîíàëëûã âÿ îáðàçëûëûãëà áèðëèêäÿ òÿçàùöð åäèð. Åêñïðåññèâëèéè éàðàòìàã ñèíîíèìëÿðèí èøëÿäèëìÿñè ÿñàñыíäà 
àïàðûëûð. 
 
Åìîñèîíàëëûã, åêñïðåññèâëèê âÿ îáðàçëûëûã éàõûí àíëàéûøëàðäûð, îíëàðà ïàòåòèê ÷ûõûøëàðäà, ãûçüûí âÿ cîøãóí 
íèòãëÿðäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Åêñïðåññèâëèê äèëèí áöòöí ñÿâèééÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô èôàäÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ éàðàíûð. 
Åìîñèîíàëëûã òþðÿäÿí ÿñàñ äèë âàùèäëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: 
1)
  Ùèññè ùàëëàðû èôàäÿ åäÿí ñþçëÿð (òÿÿññöô, ùåéô, éàõøû êè âÿ ñ.) 

---

 
131
2)
  Ôèêðÿ äàíûøàíûí åìîñèîíàë ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðÿí ñþçëÿð (àôÿðèí, éàøà, âàð îë; éàðàìàç, àë÷àã, øÿðÿôñèç âÿ 
ñ.) 
3)
  Åìîñèîíàë  ãèéìÿòëÿíäèðèжè  ñèíîíèìëÿð  («ýåòìÿê»  ÿâÿçèíÿ  «ýþòöðöëìÿê»,  «äàáàí  àëûá  ãà÷ìàã»,  «ÿêèëìÿê», 
«àðàäàí ÷ûõìàã»; «þëìÿê» ÿâÿçèíÿ «ýÿáÿðìÿê», «жÿùÿííÿìÿ âàñèë îëìàã» âÿ ñ.). 
4)
  Ìÿжàçè ìÿíàëû ñþçëÿð; 
5)
  Åìîñèîíàëëûã áèëäèðÿí íèäàëàð âÿ ÿäàòëàð (ùåéùàò, ÿôñóñ, àé ýÿëäè ùà! âÿ ñ.) Åìîñèîíàëëûã éàðàäàí ñþç âÿ 
èôàäÿëÿð жöìëÿäÿ þçöíö ìöõòÿëèô ÷àëàðëû åìîñèîíàë áîéàëàð øÿêëèíäÿ ýþñòÿðèð. 
 
 
        N TQ N MƏNT QL L Y . Obyektiv gerçəkliyi doğru, dürüst əks etdirən  
hökm, fikir məntiqə əsaslandığı üçün “məntiqi nitq” adlanır. Məntiqlilik nitqin ən mühüm keyfiyyətidir. Elmi 
informasiya məntiqə əsaslanır, insanlar onu dərk etməkdə çətinlik çəksələr də, fikrin düzgünlüyü və həqiqiliyi 
kimlərdəsə şübhə doğurmur.  
Nitqin məntiqiliyi həm də onun kompozisiyası ilə tamamlanır. Bu danışandan bir neçə vacib şərti gözləməyi 
tələb edir. 
1.
  Mümkün olduğu halda öz  fikrini yığcam ifadə etməyi; 
2.
  Fikrini çatdırarkən dinləyicinin diqqətini nitqin  predmetinə yönəltməyi. 
Kommunikativlik keyfiyyəti kimi məntiqlilik dəqiqliklə əlaqədardır. Onların ümumi cəhətləri çoxdur. Bunlar 
nitqin konkret aktında birgə çıxış edir. Qarşılıqlı əlaqə onlar arasındakı fərqi aradan qaldırır. Dəqiqlik mətnin 
mənasını, nitqin semantik bütövlüyü və toplusuna münasibəti qiymətləndirir, məntiqlilik isə nitqin semantik 
strukturu və onun təşkili ilə səciyyələnir. Dəqiqlik kimi, məntiqlilik nitqin əlverişliliyi, hərəkiliyi və uyğunluğu 
kimi keyfiyyətləri formalaşmasının bazasıdır. 
Məntiqliliyin qanunauyğun şərtləri var. Onlar, əsasən, ikidir: dilxarici və dildaxili (linqvistik). Məntiqliliyin 
dilxarici şərti mühakimənin məntiqinə yiyələnmək, normaların prinsiplərinə uyğun düzgün düşüncə, yeni həqiqət 

---

 
132
axtarmaqla, dildaxili şərt isə mənanın bağlılığına təsir göstərən və nitqin strukturunun elementlərinə zidd olmama, 
dil vasitələrini bilməklə bağlıdır.  kinci şərt kommunikativ nitq səviyyəsində hərəkətlə əlaqədardır. 
Düşüncənin məntiqliliyi daxili nitq prosesində həyata keçir, onun nəticəsi sonralar ünsiyyət zamanı zahiri 
nitqə çevrilir. 
Deyilmə səviyyəsində qanunauyğunluğun şərtləri: birinci, bir sözün digər sözlərlə əlaqəsində ziddilik 
olmamalıdır, ikinci, nitqin məntiqi olmasının vacib şərtlərindən biri də cümlədə sözlərin sırasıdır, üçüncü şərt onun 
leksik əlaqələrinin bəzi cəhətləri, məntiqi əlaqənin və deyilmənin hissələri arasında münasibətin vacib ifadə 
vasitəsi kimi köməkçi nitq hissələridir. 
Mətnin məntiqi təşkilinin bütövlüyü və möhkəmliyi, bir nitq hissəsinin digərinə keçməsinin aydın ifadə 
olunması nitqin məhdud bütovlükdə daxili sabitliyinə və tamamlanmasına kömək edə bilər. Belə bütövlük barədə 
Platon gözəl demişdir: «Hər nitq canlı varlıq təsiri bağışlamalıddır, elə tərtib olunmalıdır ki, sanki varlıqdır. Onun 
bədəni, başı və ayaqları ilə birgə olmalıdır. Belə ki, gövdə və əl-ayaq bir birinə yaraşmalı və bütövlüyə uyğun 
gəlməlidir». 
Məntiqlilik elmi nitqin ən mühüm keyfiyyətlərindən biridir. Elmi nitqin müxtəlif formaları elmi axtarışların  
məntiqi haqqında məlumat vermək və yeni elmi biliyin nitqdə formalaşdırılması kimi mövcuddur. Yeni elmi 
informasiya aydın olmalıdır ki, onu başqa adamlar dərk edə bilsinlər, onun düzgünlüyü və həqiqiliyi qəbul edilsin. 
Elmi nitqin əsas janrları məqalə, məruzə, mühazirə, monoqrafiyadır. 
Bədii nitqdə məntiqlilik xüsusi səciyyəlidir. Burada düzgün təfəkkürün qanunları gözlənilməlidir. Bədii 
mətndə, sözsüz, ardıcıllıq, izahın ziddiyyətsizliyi, deyilən fikirlər arasındakı əlaqə  aydın ifadə olunmalıdır. Lakin 
məntiqlilik meyarı bədii fikrin ifadəolunma tələblərini çətinləşdirir. Bədii nitqdə məntiqlilik daxili birlik kimi 
mövcuddur, daha doğrusu, iki görkəmli müəllifin qarşılıqlı əlaqəsidir. Konkret ədəbi janr şəraitində gerçəkliyin 
ə
ksi və bədii ideyanın ifadəsidir. 
Bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədar olan üç mənbəyi nəzərə almaq lazımdır: gerçəkliyin məntiqi, fikrin məntiqi və 
nitqin məntiqi. Ziddiyyət gerçəkliyin dialektik məntiqinə daxildir. Bu, nitqin təşəkkülü, müəyyən şəklə salınması 
ilə ölçülür. Nitq deyimində, əsərlərdə fikrin məntiqliliyi birbaşa, açıq və ardıcıllıqla ifadə olunmalıdır. Fikrin 
məntiqliliyi deyəndə gerçəklik obyektlərinin, faktlarının əksinin düzgünlüyü nəzərdə tutulur. Onların əlaqəsi 

---