Microsoft Word Azerbaycan Tarixi Designed 29 April 2013. doc

A Z R B A Y C A N   T A R X

            

3

I  F   S   L 

AZ RBAYCAN  RAZ S ND

BT DA CMA QURULU U

Az rbaycan razisi dünyanın n q dim m d niyy t ocaqlarından biridir. 

lveri li t bii-co rafi

rait h l  q dim dövrl rd n burada ibtidai insanların

m sk n salmasına imkan yaratmı dır.

Az rbaycanın görk mli tarixçi-arxeoloqları t r find n aparılan ara dırma-

lar n tic sind  sübut olunmu dur ki, V t nimizin  razisind  ulu  cdadlarımız

t r find n yaradılan Quruçay arxeoloji m d niyy ti Yer kür sind

n q dim

arxeoloji m d niyy tl rd n biridir.

Az rbaycan arxeologiya elminin görk mli nümay nd si, professor M m-

m d li Hüseynovun v  onun h mkarlarının g rgin m yi n tic sind  Qara-

ba da a kar edilmi  1,5 milyon il ya ı olan Quruçay arxeoloji m d niyy ti, 

Azıx kimi çoxlaylı arxeoloji abid , Qazax, Naxçıvan, Lerik v  s. yerl rd  tapılıb

öyr nilmi  dig r paleolit dövrü abid l ri Az rbaycanın dünyada  n q dim 

insan m sk nl rind n biri oldu unu inandırıcı

kild  sübut etmi dir.  

Qaraba da Azıx v  Ta lar, K lb c rd  Zar, Qazax rayonuna ba lı Avey-

da da Damcılı v  Da salahlı, Naxçıvanda Qazmalar, Lerikd  Buzeyir ma a-

ralarında a kar edilmi  maddi m d niyy t abid l ri alt, orta v  üst paleolit 

dövrl rind  Az rbaycan razisind

n q dim insanların h yatı, onların t s r-

rüfat f aliyy ti haqqında müxt lif m lumatlar  ld  etm y  imkan verir. 

Paleolit dövrü Az rbaycan abid l rind n Azıx ma arası xüsusi yer  ma-

likdir. Burada aparılmı  t dqiqatlardan ma aranın 6 böyük zal v  10 arxeoloji 

t b q d n ibar t oldu u mü yy nl dirilmi dir. Eyni zamanda burada alt 

paleolitin ell q d rki, ell v   a ell m rh l l ri, habel  orta paleolit dövr-

l rin  aid xeyli arxeoloji materiallar  ld  olunmu dur. Bu ma aradan v

el c   d  Quruçay hövz sind n a kara çıxarılmı  da  al tl r Az rbaycanda 

ya amı  q dim insanların h yatını i ıqlandırma a imkan verir. 

Azıxda tapılan abid l r iç risind

n qiym tlisi 1968-ci ild  onun 5-ci ar-

xeoloji t b q sind  a kara çıxarılını  q dim insanın alt ç n sinin bir hiss sidir. 

Öt n srin  n müasir texniki metodları il  aparılmı   t dqiqatlar n tic sind

bu ç n  sümüyünün t xınin n 350–400 min il bundan  vv l (alt paleolitin a el

---

   T o f i q   N c f l i ,   B i l a l   D d y e v

            

4

m rh l sind  ya amı ) 18–22 ya lı bir qadına m xsus oldu u mü yy n edil-

mi dir. Bu, keçmi  Sovetl r ölk sind   a kar edilmi  ilk v

n q dim insan 

qalı ı idi. Müt x ssisl r bu ulu insanı "azıxantrop" - y ni "Azıx adamı" adlandır-

mı lar.

Azıx ma arasının tapıntıları alt v  orta paleolit dövründ

n q dim da

al tl rin kobud, iri v  yönd msiz da  al tl rd n - giqantolitl rd n daha ki-

çik v  rahat, daha çox i l nilmi  da  al tl r  do ru nec   t kmill dirildiyini 

izl m y , y ni q dim insanın m

uliyy ti, ovçulu u bar sind   v  bölg nin

paleozoy faunası haqqında traflı t s vvür yaratma a imkan verir. Ma arada

a kara çıxarılmı  ocaq yerinin t dqiqi n tic sind  mü yy n edilmi dir ki, Azıx

sakinl ri h l  700 min il bundan  vv l od  ld  etm yi bacarmı dılar. Azıx

ma arasında a kara çıxarılmı  ayı k ll l ri üz rind ki da la ç rtilmi  cızıqlar 

azıxantropların ilkin dini t s vvürl rinin qalıqları hesab olunur. Müt x ssisl r

bel  hesab edirl r ki,  n q dim insanların ilk dini t s vvürl ri m hz alt paleolit 

dövründ  yaranmı , insanlar ilk olaraq heyvanlara v  t bi t qüvv l rin  sita-

yi  etmi dil r. 

T dqiqatlar göst rir ki, t xınin n yüz min il bundan  vv l alt paleolit 

dövrü ba a çatmı  v  öz yerini orta paleolit  vermi dir. T xmin n e. . (era-

mızdan  vv l) 60-65 min il davam etmi  (e. . 100 min il bundan  vv l ba -

layıb e. . 35-40 min il bundan  vv l ba a çatmı dır) orta paleolit dövrün  aid 

maddi m d niyy t abid l rin  ilk d f  Fransadakı le-Mustye dü rg sind

rast g lindiyi üçün bu dövr h mçinin Mustye m d niyy ti dövrü adlandırılır. 

Mustye dövründ  h m bacarıqlı insanın özünün, h m d  onun maddi v

m n vi h yatının inki afında böyük ir lil yi l r olmu dur. Bel  ki, ovçuluqda 

mühüm rola malik olan niz  yeni al t olaraq ixtira edilmi dir. Bu zaman Az r-

baycanda ovçuluq  sas pe y  çevrilmi dir.

Mustye dövründ  insanın özünün fızioloji t kmill m si yeni yüks k m r-

h l y  qalxmı  v  zahir n ça da  insanlara çox ox ar olan neandertal tipli in-

sanlar (bu insanların qalıqlarına ilk d f  Almaniyadaki Neandr çayının hövz -

sind  rast g lindiyind n bu tipli insanlara bel  ad v rilmi dir) t

kkül tap-

mı dır. Neandertal tipli insanlar ma aralarla yana ı, açıq dü rg l rd  müx-

t lif materiallardan qurulmu  ya ayı  m sk nl rind  ya ayırdılar.

Orta paleolitd  maddi h yatla yana ı, bacarıqlı insanın m n vi h yatında

da t kamül davam etmi , insanın dini t s vvürl ri mü yy n q d r mür k-

k bl mi , axir t dünyasına inam, ilkin d fnetm   m rasiml ri formala ma a

ba lamı dır. Orta paleolitin sonlarına yaxın alt paleolitdan b ri ibtidai icma-

nın sasını t kil ed n Ulu icmanın t kilind  d  mü yy n d yi iklikl r yara-

nına a ba lamı , Ulu icma öz yerini qadınların aparıcı rol oynadıqları qohum 

---

A Z R B A Y C A N   T A R X

            

5

(q bil ) icmasına, bacarıqlı insan is   öz  yerini  a ıllı insana v rm y  ba lamı ,

ibtidai icmanın tarixind  ana xaqanlı ının sası qoyulmu dur.

Az rbaycan tarixind  mustye m d niyy ti dövrün  aid tapıntılara Azıx, 

Damcılı, Da salahlı, Ta lar, Zar, Qazmalar v  Buzeyir ma ara dü rg l rind ,

habel  Qadird r , Çaxmaqlı, Marallı (Qazax rayonu), habel  Tamtama (Güney 

Az rbaycan ) v  b. dü rg l rd  rast g linmi dir. 

T dqiqatlara gör  keçmi  Sovetl r birliyi v  Yaxın

rqd  mustye döv-

rün  aid  n mük mm l abid l rd n biri Ta lar ma arasıdır. Quruçayın sol 

sahil hövz sind  yerl

n bu mustye bölg sind  1963-cü ild n etibar n

aparılan elmi axtarı lar n tic sind  çoxu orta paleolit dövrün  aid olan 6 

arxeoloji t b q nin 5-ind  7 mind n artıq da  al t v  20 mind n çox heyvan 

sümükl ri a kara çıxarılmı dır. T dqiqatçılar mü yy n etmi dil r ki, Ta lar 

ma arası 50-55 min il  rzind  fasil siz sur td  mustye adamlarının ya ayı

m sk ni rolunu oynamı dır.

B

r tarixinin növb ti m rh l si - Üst paleolit dövrü e. . 35-30-cu minil-

likl rd n e. . 12-10-cu minillikl r d k davam etmi dir. Az rbaycanda Ta lar,

Damcılı, Zar, Yataq yeri kimi arxeoloji kompleksl rl   t msil olunmu  üst 

paleolit dövründ  insanın h m iqtisadi-t s rrüfat, h m fîzioloji, h m d  ictimai- 

m n vi h yatında mühüm t kamül ba  vermi dir.

vv la, ibtidai insanlar 

daha rahat, mük mm l, çox funksional, a ac v  ya sümük d st kli al tl r,

yeni daha m hsuldar m k al tl ri hazırlama ı öyr nirdil r. kincisi, bacarıqlı

insanın t kmill

r k düz qam tli, beyin tutumu daha böyük, ba a dü ül n

nitq  malik a ıllı insana çevrilm si prosesi ba a çatırdı. Üçüncüsü, bacarıqlı

insanların qida  ld  etm si, odu qoruyub saxlamaq v   v h i insanlardan 

qorunmaq z rur tind n do mu , qeyri-sabit birliyi olan ulu icma öz yerini 

t dric n qadın x tti il  qohum a ıllı insanların daha sabit kollektivin  - q bil

icmasına verir.  btidai icmanın tarixind n orta tunç dövrün d k davam etmi

ana xaqanlı ı dövrü ba layır. Üst paleolit dövründ  qadınların rolunun 

öncüllüyü özünü o dövrün inc s n tind   d  göst rmi , qadın kultu il  ba lı

çoxlu t svirl r yaradılmı dır.

Üst paleolit sı ınacaqlarına sas n çay vadil rinin yaxınlı ında, ov üçün 

münasib yerl rd  rast g lin n insanların t s rrüfat h yatının sasını yen  d

istehlak t s rrüfatı olan yı ıcılıq v  ovçuluq t kil edirdi. 

E. . XII-X minillikl rd n e. . VIII minilliy d k ölk mizin razisind  mezeolit 

- orta da  dövrü mövcud olmu dur. Mezeolit ox v  kamanın ixtira edildiyi, 

istehlakdan istehsal t s rrüfatına keçidin  sasının qoyuldu u, bütövlükd

ibtidai icmanın maddi m n vi h yatının xeyli inki af etdiyi dövrdür. 

---