Microsoft Word Azerbaycan Tarixi Designed 29 April 2013. doc

   T o f i q   N c f l i ,   B i l a l   D d y e v

            

6

Mezeolit dövründ  ox v  kamanla yana ı mikrolit (kiçik  da ), qura dırma 

al tl r geni  yayılır, da i l m  texnikası daha da t kmill ir, sı ınacaqların

kobud hörgül rl

hat  edilm si hallarına rast g linirdi. Ox v  kamanın

ixtirası il  ovçulu un inki afı, balıqçılıq, habel  heyvanların hill dirilm sinin 

sasının qoyulması q dim insanların rasionunda  t yem kl rinin xüsusi ç kisini 

artırmı , bi irilmi

tl  qidalanmanın miqyasnın geni l nm si insanın qli inki a-

fını sür tl ndirmi di.

ndiy d k 20-y   q d r qayaaltı ya ayı   m sk nin a kara çıkarıldı ı Qo-

bustan, habel  Damcılı v  Zaqrosda mezeolit abid l ri sübut edir ki, bu dövr-

d  istehlak t s rrüfatından istehsal t s rrüfatına keçid üçün h rt r fli z min

yaranmı , ibtidai maldarlıq v  ibtidai  kinçiliyin rü eyml ri meydana çıxmı , ana 

xaqanlı ı daha da inki af etmi , ibtidai inc s n t t

kkül tapmı dır.

E. . VIII minilliyin sonundan etibar n Az rbaycan  razisind  mezeoliti 

neolit (yeni da ) dövrü v z etm y  ba lamı dır. Neolit dövründ  insan da ı

cilalama ı v  de m yi öyr n r k daha rahat, m hsuldar, mük mm l v  çox 

komponentli al tl r (da  toxa v  s.) düz ltm yi öyr nmi , istehlak t s rrü-

fatından istehsala keçid ba a çatmı , yı ıcılıqdan  kinçilik, ovçuluqdan mal-

darlıq m l  g lmi , toxuculuq v  dulusculuq kimi yeni t s rrüfat v  s n t-

karlıq sah l ri meydana g lmi dir. B

r tarixind  bu yenilikl r Neolit inqila-

bı adlandırılmı dır. Az rbaycan  razisind  neolit abid l ri Damcılı, Qobustan, 

Naxçıvan (Kült p ), Vil çay, Göygöl, A dam (Çala ant p , Qar alar t p si), 

Urmiya gölü hövz sind ki H s nli, Hacı Firuz, Yanıqt p  ya ayı  yerl ri v

Zaqros bölg sind   a kara çıxarılmı dır. Bu dövürd

cdadlara sitayi , axir t

h yatına inam da mövcud olmu dur.

T xmin n e. . VI minilliyin ikinci yarısından Az rbaycan razisind  ibtidai 

icma öz inki afının yeni tarixi m rh l sin - eneolit  (mis-da  dövrün ) q -

d m qoymu dur. E. . IV minilliyin ortalarınad k davam etmi  eneolit döv-

ründ  q dim insan öz tarixinin ilk metalı olan misd n istifad  etm y  ba la-

mı dır. Lakin mis çox yum aq metal oldu undan ondan daha çox m i t v

b z k

yaları hazırlamaq üçün istifad  edilmi   v  mis  yalar da  al tl ri

sıxı dırıb aradan çıxara bilm mi dir. Ona gör   d  bu dövr eneolit adını

almı dır.

imali Az rbaycanın q rb, xüsus n d  Yuxarı Qaraba , Z ng zur, G d b y

v  Da k s n zonalarında mövcud olan z ngin mis yataqları cdadlarımızın

misl  ilk d f  m hz burada tanı  olduqlarını güman etm y

sas verir. Lakin 

eneolit dövrün  aid olan m i t

yalara v  ba qa m mulatlara, h mçinin 

Naxçıvan, Mil, Mu an, Quba-Xaçmaz v  Urmiya bölg l rind  a kara çıxarıl-

mı  eneolit dövrü m sk nl rind  da rast g linir. I Kült p  (Naxçıvanda), 

lanlıt p  (A dam yaxınlı ında),

liköm kt p  (C lilabad), Yanıqt p  (Urmiya 

---

A Z R B A Y C A N   T A R X

            

7

gölü hövz si) v  s. bu kimi eneolit abid l ri e. . V-IV minillikl rd  v  sonrakı

dövrl rd  istehsal t s rrüfatı il  m

ul olan oturaq  halinin h yatı, kinçi v

maldarlıq t s rrüfatı bar sind  z ngin materiallar  ld  etm y  imkan verir. 

Bu dövrd  heyvandarlıq t s rrüfatı xeyli inki af etmi , atçılıq meydana 

çıxmı dır ( liköm kt p d  e. . V minilliy  aid olan at skeletl ri tapılmı dır). 

Tapıntılar bel  bir iddia ir li sürm y  imkan verir ki, Az rbaycan bütün Avra-

siya materikind  atçılı ın ilk v t ni olmu dur. Az rbaycanın q rb bölg l -

rind  xırda, Mu an bölg sind  is  iri buynuzlu mal-qaranın b sl nilm sin

daha böyük yer verilmi dir. Artıq, eneolit dövründ  biz   m lum olan ev hey-

vanlarının dem k olar, hamısı hlil dirilmi di. Ovçuluq v  balıqçılıq getdikc

halinin ikinci d r c li m

uliyy t sah sin  çevrilmi dir.

Eneolit dövründ Az rbaycanda toxa  kinçiliyi geni  yayılmı dır. Da   v

sümük toxalarla çayqıra ı münbit, qumsal torpaqlarda, dig r asan  umlanan 

sah l rd  10-a q d r arpa v  bu da növü, habel  düyü v  s. yeti dirilirdi. 

Eneolit dövrün  aid  omut p d n C nubi Qafqazda  n q dim oraq, 

Çala ant p d  is

n q dim sümük kür k (bel) tapılmı dır. 

Eneolit dövründ   s n tkarlıq istehsalı da xeyli inki af etmi   v  daha da 

r ngar ng olmu dur. Möhr   v  çiy k rpicl  divarhörm   i i, meydana çıxmı

divarların suvanılıb a ardılması v  naxı lanmasına ba lanılmı dır. Bu dövrd

ikigözlü dulus sobalarından ( liköm kt p ) istifad  edilmi , yüks k s viyy li 

ir li qablar da düz ldilmi dir.

Bu dövrd   h l   d  xüsusi q biristanlıq yox idi. Ölül r çox vaxt evl rin 

arxası v  ya iç risind  basdırılsa da, d fn ad tl rind  bir sıra yenilikl r

mü ahid  olunurdu. Eneolit dövrün  aid m sk nl rd n ilk küp q bir a kar 

olunmu dur. Bu dövrd  ölünün üz rin  qan r mzi olan qırmızı boya ç kir, 

yaxud oxra adlanan qırmızı toz s pir, onu yanı üst , bükülü v ziyy td

basdırır, yanına silah v  al tl r qoyurdular. Az rbaycanın eneolit dövrü  halisinin 

h yatında müxt lif dini ayinl r, ovsun m rasiml ri d  mü yy n yer tutmu dur.

Qobustandakı qayaüstü r sml rin b zil ri ovsun v  dini r sml ri ks etdirir. 

Bildirildiyi kimi, mis yum aq oldu undan ondan hazırlanan al tl r dözümlü 

deyildi v  da  al tl ri t s rrüfatdan tamamil  sıxı dırıb aradan çıxara bilm -

mi di. Ancaq insanlar mis  qalay (eyni zamanda qur u un, sürm , v  s. b. kimi 

lvan metallar) qataraq yeni, suni metal olan-tunc  ld  etm yi öyr ninc   v -

ziyy t kökünd n d yi m y  ba lamı dır. Yeni metal kifay t q d r dözümlü 

idi, ondan hazırlanmı

m k al tl ri tezlikl  da al tl ri sıxı dırıb aradan 

çıxarmı   v  ibtidai icmanın tarixind  da  dövrü ba a çataraq öz yerini Tunc 

dövrün  (e. . IV minilliyin sonundan e. . II minilliyin axırlarınad k) vermi dir.

---