Microsoft Word Azerbaycan Tarixi Designed 29 April 2013. doc

   T o f i q   N c f l i ,   B i l a l   D d y e v

            

10

II F   S   L 

AZ RBAYCAN  RAZ S ND

LK TAYFA  TT FAQLARI. 

LK N DÖVL T QURUMLARI V  MANNA DÖVL T

2.1. btidai icma qurulu unun da ılması. lk tayfa ittifaqları

Tunc dövrü  rzind  ibtidai icmanın h yatında ba  vermi  prosesl r tama-

mil  yeni qurulu lu–sinifli c miyy tin meydana çıxması, dövl tin formala -

ması üçün sanballı z min yaratmı dir. Dünyanın müxt lif bölg l rind  ibti-

dai icma qurulu unun da ılması v  öz yerini yeni sinifli c miyy t  verm si

müxt lif dövrl rd , müxt lif

kill rd  ba  vermi , özün m xsuslu u il  se-

çilmi dir. Lakin bu t bii ki, mü yy n qanunauy unluqla meydana çıxırdı.

 Keç n

srin sonlarına q d r bir qayda olaraq, dünya tarix ünaslı ında

sinifli c miyy tin ba lan ıcı sas n d mir dövrün  (e. .II minilliyin sonu-e. .

I minilliyin  vv ll ri) amil edils  d , bu qanunauy unluqdan yayınma halları

da istisna edilmirdi. Q dim

rqin bir sıra ölk l rind  sinifli c miyy tin erk n

d mir dövründ n xeyli  vv l meydana çıxması buna misal ola bil r. Q dim

Misir, kiçayarası v  s. yerl rin mülayim iqlimi v  dig r lveri li

raiti q dim

insanlara h l  d mird n istifad d n xeyli  vv l daha yüks k m k m hsul-

darlı ı ld  etm y  imkan vermi   v  bunun n tic sind  ibtidai icma quru-

lu u öz yerini t dric n sinifli c miyy t  vermi dir. Bel likl , eramızdan h l

4-3 min il  vv l ist r Misird , ist rs  d

kiçayarasında möht

m dövl tl r,

yüks k inki af s viyy sin  çatmı  sivilizasiyalar formala mı dır. 

 Bu baxımdan Az rbaycanda sinifli c miyy tin, ilk quldar dövl tl rin an-

caq e.  I minilliyin ilk yarısından formala ması fikrinin uzun müdd t hökm-

ran mövqe tutması bir q d r q rib  görünürdü. Axı antik mü llifl rin çoxu 

Az rbaycan bölg l rinin t bii-iqlim 

raitinin adları ç kil n bölg l rin

rai-

tind n gerid  qalmadı ını d f l rl  qeyd etmi dil r.

 Bizd  is

n yax ı halda e.  III-I minillikl rd  ilkin tayfa ittifaqlarından 

danı ılırdı. Halbuki artıq e. . IV minilliyin sonu-III minilliyin  vv ll rind n

sinifli c miyy tin yaranıb inki af etdiyi  kiçayarasının qon ulu unda yerl

n,

bu bölg  il  sıx laq l r  malik olan Az rbaycanda sosial-iqtisadi inki afın

bu q d r l ng getm si inandırıcı görünmürdü. Lakin öt n srin son onillik-

---

A Z R B A Y C A N   T A R X

            

11

l rind  Az rbaycan aliml rinin bir qrupu h l  e. . IV-III minillikl rd

kiçaya-

rası il  sıx laq l rd  olan C nubi Az rbaycan bölg l rind  mühüm ictimai 

t kamül n tic sind  e. . III minillikd  müxt lif dövl t qurumlarının meydana 

g lm sini bildirm y  ba ladılar.

 M hz h min dövrd n ba layaraq maldarlıq inki af etdi v

kinçilikd n

ayrıldı. Bununla da ictimai  m k bölgüsünün  sası qoyuldu. Bu dövrd  tay-

falar arasında yeni sah l rin l  keçirilm si u runda mübariz  aparılırdı. Güclü, 

nisb t n z if tayfalara basqın ed r k, onların s rv tini l  keçirirdil r. Bu hal 

eyni kökd n olan z if tayfaların güclü tayfalar  trafında birl m sin  v  bu-

nunla da böyük tayfa ittifaqlarının yaranmasına s b b olurdu. 

 Az rbaycan  razisind  e. . III-II minillikl rd  Arazdan  imalda, Naxçıvanda 

v  Mil-Qaraba

razil rind  naxç, g rg r tayfaları, Urmiya gölü  trafında is

lullubi, kuti, su, turukki tayfaları ya amı dılar.

 Tayfa ittifaqlarının özl rin  m xsus dini inamları formala mı dı. Onlar S ma, 

Ay, Gün  allahlarına, m h bb t v  m hsuldarlıq ilah l rin  sitayi  edirdil r.

2.2. lkin dövl t qurumları

Aratta. Görk mli Az rbaycan tarixçisi, professor Y.B.Yusifov  umer-Akkad 

mixi yazı qaynaqlarına v  dig r m nb l r

saslanaraq sübut edir ki, Az rbay-

can razisind  yaranmı  ilk dövl t qurumu Aratta e.  III minilliyin I yarısında

C nubi Az rbaycanda meydana çıxmı dır. Arattanın razisi Urmiya gölünd n

c nub istiqam tind  Dialaya, c nub- rq istiqam tind  is  Z ncan-Q zvin böl-

g sin d k olan torpaqları hat  edirdi. Bir çox qaynaqlarda “saf  n n l r öl-

k si” adlandırılan, en, yaxud ensi rütb si da ıyan hökmdarlar t r find n idar

olunan Arattanın kiçayarası

h r dövl tl ri, xüsusil , Urukla sıx laq l ri ol-

mu dur.

Aratta halisi qızıl, gümü , qur u un, mis, laciv rd v  s. müxt lif s n t sa-

h l ri,  kinçilik v  maldarlıqla m

ul olurdular. Çoxtanrılı ın mövcud oldu u

Aratta bölg sind  b r k t v  m h bb t ilah si nannaya sitayi  geni  yayıl-

mı dır. Z ngin faydalı qazıntı yataqlarına, göz l t bii

rait  malik olan Aratta 

kiçayarası dövl tl rinin diqq tini ç ks  d , Aratta bu mübariz d  öz müst -

qilliyini qoruyub saxlaya bilirdi. 

Aratta dövl t qurumu b zi qaynaqlarda Aronata  klind  d  adlandırılır. 

Az rbaycanın n q dim adlarından biri kimi d   q bul edil n “Aronata” adı

“da ”, ”da lıq ölk ” m nasını verir. Paytaxtla eyni adlı

h r olmu  bu dövl t

qurumu e.  III minilliyin I yarısında t kc  Az rbaycanın deyil, bütövlükd  q -

dim Ön Asiyanın sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi v  m d ni h yatında mühüm 

rol oynayıb, kitab l rd  özün m xsus ad qoymu dur. Müxt lif umer, akkad 

---

   T o f i q   N c f l i ,   B i l a l   D d y e v

            

12

v  assur qaynaqlarında saxlanılıb dövrümüz  q d r g lib çıxmı  çoxsaylı bil-

gil r d  bunu bir daha sübut edir. 

Lullubi dövl t qurumu. E.  III minilliyin II yarısının ba lan ıcında ikiçayara-

sında ged n mür kk b ictimai-siyasi v  h rbi prosesl rin n tic sind  burada 

Akkad hökmranlı ı b rq rar oldu u zaman Aratta bir siyasi qurum kimi artıq

dünya sahn sind  yox idi. Onun q rb s rh dl rind  is  Lullubi tayfa ittifaqı

formala maqda idi. Sonralar bu ittifaqa çox güman ki, Su v  Turukki tayfaları

da daxil olmu dular. E. . XXIII  srd  is  Urmiya gölünd n c nubdakı bölg -

l rd , o cüml d n vaxtil  Arattanın yerl diyi torpaqların xeyli hiss sind  öl-

k mizin tarixind  ikinci erk n dövl t qurumu sayılan Lullubum (Lullubi) döv-

l ti meydana çıxmı dır.

E. . XXIII  srin sonlarında Lullubi hökmdarı Sanidin (e. . 2230-2200) 

özünd  o q d r qüvv  hiss etmi dir ki, Akkad kimi möht

m bir dövl tin 

Naramsuen kimi qüdr tli hökmdarına qar ı h rbi birl m l r  qo ulmu  v

akkadlara qar ı müharib -l rd  i tirak etmi dir.

E. . XXII  srin otuz illiyind  Lullubid  hakimiyy t ba ında olmu  hökmdar 

mmatun (e. . 2200-2170) mü yy n s lahiyy tl rini saxlamaqda olan xırda

yerli hakiml ri m rk zi hakimiyy t  tabe ed r k “pad ahlar pad ahına” çevril-

mi dir. Növb ti pad- ah Anubaninin dövründ  (e. . 2170-2150) Lullubinin 

qüdr ti daha da artır. Bunu bu hökmdarın h l  Aratta dövründ  q dim az r-

baycanlılara m lum olan mixi (çivi) yazılar il   h kk etdirdiyi m hur “Da

sütun” abid si bir daha sübut edir. Bu sütun Diala çayının orta axınlarında

Zohab

h ri yaxınlı ından Ur-miya gölünd n az qala  ran körf zin d k olan 

razil ri  hat  etmi dir. Lullubi pad ahlı ının halisi maldarlıq, d my

kinçi-

liyi, v   s n tkarlıqla m

ul olur,  kiçayarası il  geni  ticar t laq l ri saxla-

yırdı. “Da  sütundan” m lum olur ki, Lullubi sakinl ri Anum (S ma), kitar 

(b r k t v   m h bb t), Sin (Ay),  a -ma  (Kül k) tanrılarına v  ilah l rin

sitayi  edirdil r.

T xmin n e. . III minilliyin sonlarında Lullubi dövl t qurumu süqut etmi

v  onun yerind  “çoxlu lullubi hökmdar” lıqları yaranmı dır.

Kuti dövl t qurumu. E. .III minillikd  Urmiya gölünd n q rb v  c nubi 

q rbd  mövcud olmu  kunti (quti) tayfa birliyi h min minilliyin II yarısında

dövl t qurumuna çevrilmi dir. Kutil r kiçayarası il  geni

laq l r saxlamı

umerl rl  yaxın münasib tl rd  olmu , Akkad hökmdarlarının i

alına m ruz 

qalmı dılar. Naramsuenin akkad qo unları kutil r ölk sin  v

umer torpaq-

larına yürü l r ed rk n, kutil r v  onların mütt fiql rinin güclü müqavim til

rastla mı , m

lub olub m qs dl rin  çata bilım mi dir. Kuti hökmdarı Enri 

Davazir (e. .2225-2200) t r find n r hb rlik edil n birl mi   h rbi d st l r

---