Microsoft Word Azerbaycan Tarixi Designed 29 April 2013. doc

A Z R B A Y C A N   T A R X

            

13

umerl rin müq dd s

h ri Nippuru, bu  h rd ki m hur Enlil m b dini 

akkad t cavüzünd n qorumu dur. Buna gör  d  Nippurda kutil rin

r fin

xüsusi abid  ucaldılmı  v  bu abid nin kitab sind  özünün qüdr tli “Kuttium 

v  dünyanın dörd s mtinin hökmdarı” adlandırilması

r fin  nail olmu dur.

Naramsuenin kutil r  qar ı Elamla ittifaq ba lamasına baxmayaraq, e. .

XXIII srin sonu XXII  srin  vv ll rind  kutil rin kiçayarasına hücumlarının

qar ısını almaq mümkün olmamı , kuti hökmdarları Yaraqla  v  onun varisi 

Elulumie in s yl ri il  e.  2175-ci ild

kiçayarasında kuti sülal sinin hakimiy-

y ti b rq rar olmu dur. Bu dövrd  kutil rin ixtiyarında olan torpaqlar Urmi-

yadan ran körf zin d k uzanırdı. Kutil r kiçayarasındakı 70 illik hökmranlıq-

ları dövründ  yerli idar çilik sistemin  toxunmamı , bu bölg ni cani inl r vasi-

t sil  idar  etmi dil r. Kutil r  tabe olan,  umer

h rinin ensi titulunu da ı-

yan hakiml ri daxili idar çilikd  kifay t q d r müst qilliyy  malik idil r. Ur, 

Nippur, Sippar, Umma v  s.  umer

h rl rinin tarixi üzr  müxt lif qaynaqlar 

sübut edir ki, kuti- umer münasib tl ri kifay t q d r sıx v   s mimi olmu ,

b z n mütt fiqlik xarakteri da ımı dır. Kutil rin hakimiyy ti ill rind  Mesopo-

tamiyada

h rl rarası toqqu malara son qoyuldu, ticar t yollarında min-

amanlıq yarandı. Mesopotamiyaya xarici hücumların arası k sildi. Eyni zaman-

da Urmiya gölü  trafındakı tayfalarla dinc  laq l r inki af etmi dir.

kiçayarası il  geni  iqtisadi, siyasi v  m d ni ili gil r qurmu  kutil rin mixi 

yazılarında kuti panteonunun geni  siyahısı verilir.  lah   t r find n ba çılıq

edil n bu panteondakı tanrıların ks riyy tin  ancaq akkad adları verils  d

adı Assuriya panteonunda günümüz d k g lib çıxmı  Assarın kuti tanrıların-

dan oldu u güman edilir. Kutil r Ay, m h bb t, b r k t v  m hsuldarlıq tan-

rılarına sitayi  edirdil r. Onlar  umerd

n n vi m b d tikintisini davam et-

dirir, yaxud sökülmü  m b dl ri b rpa edir, Kuti hökmdarlarına kitab l r h sr

edirdil r.

E. . 2104-cü ild

kiçayarasında taxta çixmi  Tirikan  umer qaynaqlarında

haqqında narazılıq bildiril n sonuncu Kuti hökmdarıdır. Tirikanın hakimiyy ti

çox qısa, c mi 40 gün olmu dur. Bu zaman Uruk  h rind

h rin ensisi Utu-

henqalın ba çılı ı il  kutil r  qar ı qiyam qalxmı dır. Kutil r t xminın 70 il  r-

zind

kiçayarasında min-amanlıq yaratmı , ara müharib l ri dayandırmı ,

m b dl ri abadla dırmı , “Yuxarı d nizd n” (Urmiya gölünd n), “A a ı d ni-

z d k“ ( ran körf zin d k) ticar t yollarının t hlük sizliyini t min etmi  , yerli 

umerl rl  geni  qohumluq  laq l ri yaratmı dır. Kutil r Umma  h rind n

bir q d r aralı Muru adlı yerd  m

lub olmu lar. Döyü  meydanını m

lub

kimi t rk ed n Tirikan, tezlikl

sir alınıb v

kiçayarasından öz v t nin  qovu-

lur. Bel likl , e. . 2104-cü ild

kiçayarasında Kuti hökmranlı ına son qoyuldu. 

---

   T o f i q   N c f l i ,   B i l a l   D d y e v

            

14

Bu hadis l rd n az sonra Kuti dövl t qurumu t dric n t n zzül   u radı

v  öz yerini p rak nd , xırda hakimiyy tl r  verdi. Az rbaycan razisind  bu 

p rak nd lik t qrib n e. . II minilliyin  vv ll rind n, Manna quldar dövl tinin 

t

kkül tapmasınad k davam etmi dir.

Turukki v  Su tayfaları: E. . II minilliyin  vv ll rind  Urmiya gölü hövz -

sind  Turukki v  Su tayfa ittifaqları mühüm h rbi-siyasi qüvv y  çevrilmi di.

Bu tayfalar e. . III minillikd   C nubi Az rbaycan  razisind   mövcud  olan  3 

dövl t qurumunun t rkibind  olmu , sonra is  bölg nin h rbi-siyasi proses-

l rind  yaxından i tirak etmi dil r. Turukkil r tez-tez  kiçayarasına axı ır, qon u

tayfalarla sıx laq  saxlayır, Assuriya kimi qüdr tli siyasi qurumun hüdudlarını

h d l yirdil r. Onlar h tta assurların n zar ti altında olan  u arra vilay tind

möhk ml nmi  (e. . XVIII  srin I yarısında), bu vilay t u runda assurlar v  kuti 

tayfaları il  qar ıdurmadan ç kinm mi dil r. u arra u runda Assuriya çarı I 

medaqan v  turukkil rin ba çısı Lideya arasında getmi  amansız mübariz

bar sind

kiçayarası qaynaqlarında geni  v  çoxsaylı m lumatlar vardır.

E. . XVIII  srin ortalarında C nubi Az rbaycan razisin  yürü  t kil ed n

m hur Babilistan hökmdarı Hammurapi (e. . 1762-1760-ci ill rd ) Subartu 

v  Kutium ölk l rinin ordularına qalib g lmi dir. Turukki tayfaları da bu mü-

naqi l r  qo ulmu , e. . 1755-ci ild  Subartu, Kutium v  Turukkum ölk l ri-

nin ittifaqı yaranmı  v  Hammurapi bu birliyin üzvl rinin müdaxil sin  qar ı

duru  g tirm k m cburiyy tind  qalmı dır.

Az rbaycanın c nub bölg l rin  Assur hökmdarlarının müdaxil l ri e.  II 

minilliyin II yarısında da davam etmi dir. Onlardan I Adadnirari, I Salmanasar, I 

Tiqlatpalasar v  ba qaları d f l rl  burada m skunla mı  tayfaların razil rin

soxularaq ölk ni çapıb talamı ,

h r v  k ndl ri xarabazara çevirmi , halini 

qırmı  v  m b dl ri da ıtmı lar.

Q dim Az rbaycan etnosları turukkil r, kutil r, lullubil r, habel  onlara qon-

u tayfalar Assur müdaxil l ri v  istilalarına qar ı fasil siz mübariz  aparmı ,

öz müst qillikl rini qoruyub saxlama a can atmı lar. El  bu mübariz nin n -

tic si idi ki, Assur i

alçıları heç vaxt uzun müdd t burada möhk ml nib qala 

bilm dil r.

2.3. D mir dövrü 

B

r tarixind

n inqilabi metal sayılan d mirin Az rbaycanda emalına

e.  II minilliyin sonu-I minilliyin ilk yarısında ba lanılmı dır. D mir al tl rd n

istifad  insan h yatının bütün sah l rind  böyük d yi iklikl r   s b b oldu. 

D mir xı dan istifad  n inki  umun keyfiyy tini yax ıla dırır, h m m hsuldar-

lı ı artırır, h m d

kinçiliyin lçatmaz bölg l rd  d  geni l nm sin  g tirib 

çıxarırdı.

---

A Z R B A Y C A N   T A R X

            

15

D mir dövrün  aid olan Xocalı-G d b y, Naxçıvan v  Mu an-Talı  m d -

niyy tinin abid l ri sübut edir ki, bu dövrd  Az rbaycanda silah istehsalı xeyli 

geni l nmi , hazırlanan silahların k s ri, gücü, keyfiyy ti v  müdafi  l vazi-

matının dözümü xeyli artmı dır.

Ayrı-ayrı

xsl rin daha çox varlanması, yeni t s rrüfat sah l rinin yaran-

ması il  yana ı, yeni i çi qüvv si d  t l b edirdi. Çoxçe idli v  yüks k keyfiy-

y tli al tl r, silahlar, m i t v  b z k

yaları sübüt edir ki, d mir dövründ

s n tkarliq istehsalı yeni, daha yüks k s viyy y  qalxmı dır.

Bütövlükd , d mir dövründ  sosial-iqtisadi prosesl rin, y ni yüks k m h-

suldarlı a malik metal  m k al tl rind n istifad  edilm si m hsul istehsalını

artırması n tic sind  insan  m yinin ba qaları t r find n istismarı da tunc 

dövrün  gör  xeyli d r c d  artmı dı. Bu cür istismar maddi nem tl rin  sas 

hiss sini bir ovuc adamın lind  c ml m si, ks r icmaçıların is  kasıbla ıb

müflisl m si prosesind  r qab t v  mübariz  gücünü d  artırırdı.

lin  külli 

miqdarda maddi nem t toplamı  yuxarı t b q  insanları, bu var-dövl ti qoru-

yub hifz etm k, onu artırmaq, yeni  razil r tutmaq v  a a ı kütl l ri ita td

saxlamaq üçün qo un, mühafiz  d st l ri v  n zar tçil r qrupu yaradırdılar 

ki, bu da yeni mübariz l rin v  dövl tl rin ortaya çıxması il  n tic l nirdi.

2.4. Manna dövl ti

M lum oldu u kimi Az rbaycanın c nubunda v

imalında sinifli c miyy -

tin b rq rar olması müxt lif tarixi dövrl r   t sadüf edir v   c nubda dövl t

qurumu daha  vv ll r t

kkül tapmı dır. Bu h min bölg nin  kiçayarası ra-

zisin  yaxın olması v  buradakı dövl tl rl

laq si il  izah olunur. Manna döv-

l ti Az rbaycanın c nub  razisind  meydana g lmi  dövl t qurumlarından 

biri olmu dur. Daha sonralar bu  razid  Atrepatena dövl ti meydana g lmi ,

imalda is  Az rbaycan Albaniya dövl ti f aliyy t göst rmi dir.

Adı ilk d f  e. . 843-cü ild  ç kil n, Assur, Urartu m nb l rind  v  Bibliya-

da Munna, Manna, Mannas (Mana), Minni v  s. kimi adlandırılan Manna döv-

l ti sas n, Urmiya gölünün c nub- rqind ki xırda hökmranlıqların birl di-

rilm si n tic sind  t

kkül tapmı dır.

Manna çarlı ı q dimd n Lullubum adlanan Böyük Zamua vilay tinin bir 

hiss sind  olan Daxili Zamuanın razisind  meydana g lmi dir. E. . I minilli-

yin ba lan ıcına aid olan m nb l r Lullubum, Zamua v  Manna anlayı ları ara-

sında varisliyi izl m y  imkan verir. Assur hökmdarı II Sarqon is  Manna çar-

lı ının meydana g ldiyi Zamua vilay tini Zamua adlanan Lullume ölk si kimi 

t qdim edir. Mannanın s rh dl ri c nubda Diyala v  Zab çaylarına,

rqd

t qrib n X z r d nizin , imalda Araz çayına, q rbd  Urmiya gölünün q rb

---

   T o f i q   N c f l i ,   B i l a l   D d y e v

            

16

sahill rin  kimi uzanırdı. Paytaxtı zurtu (Zirtu)  h ri idi. Dövl tin razisi ca-

ni inl r t r find n idar  olunan  yal tl r  bölünmü dü. Gizilbunda, Zikertu, 

Andia, Ui di , Subi, Bari, Bu tu bel

yal tl rd n idi. Ölk

razisind  Zibia 

(Uzbiya,  zzibiya), Armait (Urmeyate), U kaya, Tarun, Tarmakisa, Bu tu qalaları,

müasir H s nli t p sinin yerind  qala- h r mövcud olmu dur. Dövl tin çiç k-

l nm  dövrü e. . VIII  srin axırlarında  ranzunun (e. . 740-719) v  onun 

s l fl rinin hakimiyy ti dövrün   t sadüf edir. E. . 714-cü ild  Urartu çarı I 

Rusanın assur hökmdarı t r find n m

lub edilm si Manna s rh dl rinin 

geni l nm sin   s b b oldu. Bu dövrd  yarımmüst qil ucqar hakiml rin 

torpaqları da (Ui di , Messi, Andia v  s.) Mannaya tabe idi. Asılı vilay tl r d

daxil olmaqla Manna h min dövrd  Urmiya gölünün bütün c nub

hövzl rini, Urmiya il  Araz çayı arasındakı su ayrıcınad k gölün  rq sahilini, 

habel , Qızılüz n çayı hövz sinin xeyli hiss sini v  ondan c nubda yerl

n

rayonları hat  edirdi. Manna  razisi indiki C nubi Az rbaycana t xmin n

uy un g lirdi. Bununla yana ı Manna s rh dl ri mü yy n dövrl rd  Araz 

çayından imala t r f d  uzanmı dır. E. . IX-VIII  srl rin hüdudunda Manna 

artıq güclü bir dövl t  çevrilmi di. Manna hökmdarları ölk ni vahid m rk zd

birl dirib, xarici hücumların qar ısını alma a çalı mı lar. Mannaya qar ı

Assuryanın hücumları ara vermirdi. H mçinin Urartu dövl ti Mannaya qar ı

i alçılıq siyas ti yeridirdi. Manna hökmdarı ranzu Assuriya ordusunun III 

Tiqlatpalar dövründ  Urartuya vurdu u z rb d n istifad  ed r k Urartunun 

i

al etdiyi Manna torpaqlarını geriy  qaytardı, Manna vilay tl rini m rk zi 

hakimiyy t  tabe etdi.  ranzunun hakimiyy ti zamanı Manna Urmiya gölü 

hövz sind  qüdr tli dövl t  çevrildi. 

Bu dövrd  Mannanın xarici siyas tind  iki meyil var idi. Bir qrub assuriya 

il  ittifaqa meyil göst rir, bununla da Manna torpaqlarının bütövlüyünü sax-

lama a çalı ırdı. Ba qa bir qrup is  Urartu il  ittifaqa t r fdar idi. Onların si-

yas ti ölk nin parçalanmasına, torpaqlarının is  Urartu t r find n i

alına

rait yaradırdı. Assuriyaya olan meyil Manna dövl tini Urartu i

allarından

xilas etmi  v  ölk nin birl m si üçün  rait yaratmı dır. Lakin  ranzunun e. .

719-cu ild  v fatından sonra o lu Aza (e. . 718-716) hakimiyy t  g l n za-

man Urartu meyilli qüvv l r daha da f alla dı. Onun iki il davam ed n haki-

miyy ti zamanı Mannada daxili ç ki m l r yenid n gücl ndi. Dövl tin parça-

lanma qorxusu yarandı. Urartu hökmdarı I Rusa onlara yaxından köm k gös-

t rirdi. E. . 716-cı ild  Aza sui-q sd n tic sind  öldürüldü. Urartu meyilli qüv-

v l r hakimiyy t  Azanın qarda ı Ullusununu (e. . 716-680) g tirdil r. Onun 

hakimiyy t  g tirilm sin  Urartu hökmdarı I Rusa köm k etmi  v  Ullusunu-

dan 22 Manna qalasını almı dır. Bu v ziyy t Assur hökmdarı II Sarqonun e. .

716-715-ci ild  Manna v  Urartuya yürü l rin  s b b oldu. E. . 714-cü ild  II 

---

A Z R B A Y C A N   T A R X

            

17

Sarqonun növb ti yürü ü zamanı Manna il

laq dar bir neç  niyy ti var idi: 

buranı Urartunun t cavüzünd n tamamil  azad etm k; Assuriyanın mövqeyini 

Mannada möhk ml ndirm k; Mannadan Assuriya x zin sin  vaxtlı-vaxtında

x rac gönd rilm sini t min etm k.

Ullusunu il  II Sarqon arasında Sirdakka  h rind  sövd l m  oldu. Ullu-

sunu II Sarqondan I Rusanı m

lub etm sini v  ba qa  razil rd ki mannalıları

öz yurdlarına qaytarma ını ist di. II Sarqon bu dil yi yerin  yetir c yin  söz 

verdi. Qanlı döyü d  I Rusa v  ona köm y  g lmi  yerli cani inl r m

lub ol-

dular. I Rusa Urartuya qaçdı. Urartu i alı altında olan Mannanın Ui di  v  Subi 

vilay tl ri azad olundu. Yürü ü davam etdir n II Sarqon Urartu  razisin  daxil 

oldu v  bir çox vlay ti l  keçirdi. I Rusa daha müqavim t göst r  bilm di v

özünü öldürdü. Bundan sonra Urartu z ifl di v  bir daha Mannanın daxili i -

l rin  qarı a bilm di. Manna is  qüdr tli dövl t  çevrildi. 

E. . VII  srin ortalarına do ru Manna hökmdarı Ah eri (e. . 675-650) müs-

t qil xarici siyas t yeridirdi. Onun hakimiyy ti dövründ  Assuriya il  olan itti-

faq pozulmu du. Buna gör   d , Assuriya hökmdarı A urbonipel (e. .669-

e. .627) Mannaya qo un yeritdi. E. . 650-ci ild  ba  ver n döyü d  Ah eri

ma lub oldu. Mannanın b zi

h rl ri, o cüml d n paytaxt  zurtu l  keçil -

r k da ıdıldı. Ah erinin m

lubiyy ti faci  il  qurtardı. Ona qar ı üsyan ba

verdi v  Ah eri öldürüldü. Hakimiyy t  g l n o lu Ualli (e. . 650-630) Assuriya 

il  ittifaqı b rpa etdi. Bundan sonra Assuriya Midiya il  mübariz d  t kl n n

zaman Manna h rbi d st l ri ona köm k etdi. Bu mübariz d n sonra E. .

590-cı ild  Manna  ranın m rk zind  yaranmı  Midiya dövl tinin t rkibin

daxil edildi. Bel likl , Mannanın müst qil dövl tçiliyin  son qoyuldu.

Mannalıların t s rrüfat h yatında kinçilik v  maldarlıqla yana ı, s n tkar-

lıq da mühüm yer tutmu dur. Mannada pe kar s n tkarlar yeti mi dir. On-

lar qızıl, gümü , tunc v  misd n b z k

yaları, qab-qacaq v  s. hazırlayırdılar.

E.  VIII-VII  srl r  aid Zikiy  Manna qalasından z ngin s n tkarlıq nümün l ri

tapılmı dır. H s nli v  Zikiy  tapıntıları Mannada metali l m  s n tinin yük-

s k s viyy d  inki af etdiyini göst rir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmı

-

yalar üz rind ki  kil v  naxı lar Manna t sviri s n tinin göz l nümün l ridir. 

H s nli qızıl camının üz rind  çox maraqlı fsan vi s hn  t svir olunmu dur. 

Qızıl cam üz rind ki t svirl r mannalıların dini görü l ri il  ba lı oldu u t x-

min olunur. Camın üz rind ki h yat a acı üz rind  gün , ay v  kül k-ya ı

r siml ri il  mannalılar inandıqları tanrıları t svir etmi l r. Mannada  hali tan-

rılar panteonuna v  h yat

c r sin  sitayi  etmi dir.

Zikiy nin qızıl v  gümü  q d hl ri (ritonlar) da keçisi, yaxud ceyran ba ı

formasında hazırlanmı dır. Mannada yerli yazı növü d  olmu dur. Zikiy d n

---

   T o f i q   N c f l i ,   B i l a l   D d y e v

            

18

tapılmı  gümü  sini üz rind   h kk edilmi   i ar l r is  heroqlif yazı növün

aiddir.  ar l rin çoxlu u v  müxt lifliyi göst rir ki, bunların mü yy n oxunu-

u olmu dur. B zi i ar l r güman ki, r q m bildirmi dir.

Mannada türk, hürri, iran dill rinin i l ndiyi söyl nilir. Manna il  ba lı yer 

v

xs adları burada q dim türk tayfalarının da ya adı ını göst rir.

2.5. Kimmer- skit-Sak pad ahlı ı

E. .VII  srin  vv ll rind

imaldan Az rbaycan  razisin  kimmer, iskit v

sak tayfalarının böyük köçü ba layır. H l  e. .VIII  srd  kimmerl r imali Qaf-

qazda ya ayırdılar. Onların ilkin v t ni imali Qafqazın q rb bölg l ri sayılsa 

da onlar Kerçd n Krımad k bütün Qara d nizin  imal sahill rin  yayılmı dılar. 

E. . VIII  srin sonlarından etibar n, kimmerl r müxt lif s b bl r üzünd n

do ma torpaqlarını t rk ed r k müxt lif yollarla Ön Asiyaya, Anadoluya köç 

etmi , bir müdd t Anadolu v

kiçayarası bölg l rinin h rbi-siyasi h yatının

f al i tirakçılarından birin  çevrilmi dil r.

Kimmerl rin yeni yerl r  köçm sinin sas s b bi e. . VIII  srin II yarısında

iskit-sak tayfalarının imali Qafqaz v

imali Qara d niz sahill rin  g lm l ri

olmu dur. M hz iskitl rl  h rbi qar ıdurma n tic sind  kimmerl r bu torpaq-

lardan getm k m cburiyy tind  qalmı dılar. skitl r Avropadan qovduqları

kimmerl rin ardınca Asiyaya soxulmu , kimmerl ri izl y r k Manna v  Midi-

yaya g lib çıxmı dılar. M hz bu izl m l rin gedi ind  e. . VII  srin ilk rübünd

kimmer-iskit-sak tayfaları, çox güman ki, D ryal v  D rb nd keçidl ri vasit -

sil  Az rbaycana axı mı  v  t xmin n e. . VII  srin 70-ci il rind  Urmiya gölün-

d n imali-q rbd , Araz çayı vadisind , Manna v  Urartu arasındakı bölg l r-

d  möht

m bir s lt n t yaratmı lar ki, bu s lt n t t xmin n 30 il Ön Asiya-

nın n qüdr tli h rbi-siyasi gücü rolunu oynamı dır. Tarix ünaslıqda qısa müd-

d t rzind  Ön Asiyanın, habel  C nubi Qafqazın tarixind  d rin iz buraxmı

iskitl rin etnik v  dil m nsubiyy ti bar sind  mübahis l r uzun müdd tdir 

ki, davam edir. Müxt lif qaynaqlarda keç n m lumatlar iskit, skit, i quz, a quz, 

sak v  s. kimi adlandırılan bu qüdr tli etnik birliyin türk soyları toplusundan 

olduqları fikrini sübut edir.  

E. .VIII srin sonu-e. . VII  srin  vv ll rind  iskitl ri h mçinin sak adlandı-

rırdılar. Adları müxt lif antik v

rq qaynaqlarında öz  ksini tapmı  saklar 

(e. .VI-V srl rin ortokoribantları v  e. . IV-I  srl rin sakasenl ri el  saklardı-

rlar) c nubi- rqi Qafqazın, habel  Az rbaycanın onomastikasında d rin iz 

qoymu lar. Sakasena, Zaqatala, Balasakan v  s. adları müt x ssisl r haqlı ola-

raq saklarla ba layırlar. Kimmer-skif axınları etnik t rkib baxımından çox r n-

gar ng olsa da, bu tayfaların iç risind  o zamanki Az rbaycan  halisinin  sas 

---

A Z R B A Y C A N   T A R X

            

19

hiss sini t kil etmi   q dim türk soyları il  qohum soylar böyük üstünlüy

malik olmu durlar.

Kimmer-skit-sak pad ahlı ı qısa müdd td  olsa da, Ön Asiyanın h rbi si-

yasi tarixind  d rin iz buraxmı dır. B lk  d  kimmer-iskit-sak axınları r f sin-

d  Ön Asiya ölk l ri,  sas n, iki c bh y -assur v  antiassur c bh sin  parça-

lanmı dır. Assuriyanın dü m nl ri il  ittifaqa girmi  kimmerl r t cavüzkar döv-

l t  (Assuriyaya) qar ı mübariz  aparan  sas qüvv y  çevrilmi dil r. Ön Asi-

yaya axının gedi ind  müxt lif hiss l r  parçalanmı  iskitl rin bir d st si Par-

tatuanın (Herodotda-Prototiy) ba çılı ı il  Urartunun c nubunda, Hubu kia

ölk sin  yaxın bölg l rd , ipakayanın ba çılıq etdiyi iskitl r is  Mannanın

imal-q rb v  q rb torpaqlarında m skunla dılar.

Tezlikl  bu yeni sakinl ri narahatlıqla izl y n Assur hökmdarı Asarhaddonla 

iskitl r arsında toqqu malar ba layır. Toqqu maların birind  Asarhaddon “Man-

na ölk sinin adamlarını dinc oturmayan kutil r” il  yana ı ”skit  ipakayanın

ordusu”nu  zdi. Assur hökmdarı Asarhaddonun qızının Partatua il  nigahlan-

ması göst rir ki, ola bilsin ki, assurlar iskitl r iç risin  nifaq salıb onları parça-

laya bilmi dil r. Hubi kanın qon ulu undakı iskitl r Assuriyaya qar ı mübari-

z d n l ç kmi  v  iskitl r, mannalılar v  midiyalıların bir müdd t assurlara 

qar ı çıxı larını d st kl mi , antiassur qüvv l rini vahid c bh d  birl dirm -

y  çalı mı dılar. Assurların mütt fiqin  çevrilmi  Partatuanın o lu Madi d  bu 

ittifaqa sadiq qalmı , Kiçik Asiyada h rbi t sisatlara ba lamı   v  Midiyanın

üdaxil sin  maneçilik tör tmi dir.

E. . VII  srin ortalarında vahid Kimmer-iskit-sak pad ahlı ına hökmdar Tuq-

damme ba çılıq edirdi. "Sak v  kuti ölk l rinin hökmdarı” titulunu da ıyan 

Tuqadamme e. .VII srin 60-50-ci ill rind  Assuriya hökmdarı A urbonipalla 

ittifaqa girmi  v  Kiçik Asiyada ardıcıl istilaçı müharib l r aparmı dır. O, Kiçik 

Asiyaya s f rl rinin birind  döyü d  h lak olmu dur.

Güney Az rbaycanın q rbind  meydana çıxıb t

kkül tapan, Quzey Az r-

baycanın da bir hiss sini  hat  ed n Kimmer-iskit-sak pad ahlı ı Az rbayca-

nın böyük bir hiss sini özünd  birl dir n bir dövl t idi. Kimmer, iskit v  sak-

ların c sur süvari v  piyada döyü çül ri olub. Döyü  zamanı ikit k rli döyü

arabalarından istifad  edibl r. Onlar zireh geyir, x nc r, ox v  yayla silahlanır-

dılar. Qaraba da Xocalı, Ming çevir, G d b y abid l rind n iskit v  sak tipli 

ox ucluqları tapılmı dır. Ox ucları tunc v  d mird n hazırlanmı dır; iki v  üç-

tillidir. 

skitl rd  inc s n t yüks k inki af etmi dir. skit inc s n ti Manna s n t-

karlı ına t sir etmi dir. Tapılan qızıl, gümü  ritonlarda, gümü  sini, qılınc d s-

t yi, qın hiss l ri, k m r v  s. nümün l rd  iskit m d niyy tinin t siri görü-

---

   T o f i q   N c f l i ,   B i l a l   D d y e v

            

20

nür. Kimmer-iskit-saklarda çoxtanrılıq mövcud idi. Onlar torpa ı, suyu müq d-

d s sayırdılar.  skit yanları d fn olunanda onların q bri üz rind  möht

m

kurqanlar qurulurdu. Kurqanlara m i t

yaları, silahlar, b z k

yaları qoyur-

dular.

Lakin b hs edil n dövrd  Ön Asiyada, o cüml d n Az rbaycanda h rbi-

siyasi durum sür tl  d yi irdi. T xmin n Kimmer-iskit-sak pad ahlı ı il  eyni 

zamanda, indiki  ran razisind   t

kkül tapan, 28 il (e.  653-625) sakların

hökmranlı ı altında qalan Midiyanın çarı Kiaksarın (e.  625-585) i alçı yürü -

l ri dövründ  Midiya imperiyası il  r qab t  duru  g tir  bilm y n Kimmer-

iskit-sak pad ahlı ı e. . VI  srin vv ll rind  süquta u ramı dır.

---

 

 

 

 

 

 

 

Kitabın çap olunmuş nüsxəsini əldə etmək üçün Qafqaz Universiteti və 

müəlliflərlə əlaqə saxlaya bilərsiniz. 

 

 

 

Ünvan: AZ0101, Xırdalan şəhəri, Həsən Əliyev küç., 120,  

Abşeron, Bakı, Azərbaycan 

 

Tel: [phone];  Faks: ([phone]/67; 

e-mail: 

[e-mail]

;  

www.qu.edu.az

;