Microsoft Word azerbaycanda ticaret dinamikasi ve manelerin adambasina dusen xerci doc
Yüklə 182,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
| F REE M INDS A SSOCIATION A ZAD D ÜŞÜNCƏLƏR A SSOSIASIYASI www.azadliqciragi.org
Bu tədqiqatın həyata keçirilməsində Vaşinqtonda yerləşən “ATLAS” Đqtisadi Tədqiqatlar Fondunun ( www.atlasnetwork.org ) müstəsna rolu olub. Eyni zamanda, tədqiqata öz töhfəsini vermiş Azad Đqtisadiyyata Yardım Đctimai Birliyinin Sədri cənab Zöhrab Đsmayıla təşəkkürümüzü bildiririk. Təqdiqatı Ayxan Nəsibli hazırlanmışdır.
Bakı - 2011 1
Giriş: ........................................................................................................................................... 2 1. Gömrük siyasəti və normativ-hüquqi baza ..................................................................... 4 2. Xarici ticarətin dinamikası..................................................................................................... 7 2.1 İdxal və ixracın ümumi strukturu............................................................................... 7 2.2 Regional ticarət əlaqələri ............................................................................................ 10 3. Real vəziyyət və xərclər .................................................................................................... 13 3.1 İdxal baryerlərinin forması və növləri...................................................................... 13 3.2 Adambaşına düşən xərc ............................................................................................. 17 4. Nəticələr və növbəti addımlar: ........................................................................................ 18
2
ş: Azad ticarət anlayışı və onun müsbət təsiri bir çox keçid dövlətləri üçün anlaşılmaz olaraq qalır. Keçid dövrü və inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün xarici ticarətin liberallaşması bir çox cəhətdən faydalıdır: insanların alıcılıq qabiliyyətinin artırılması, sahibkarlığın inkişafı, iqtisadiyyatın diversifikasiyası və s. Buna əlavə olaraq, Dünya Ticarət Təşkilatına (bundan sonra DTT) üzv olma prosesində azad ticarətə doğru addımların atılması hökumətin qarşısına qoyduğu ən mühüm prioritetlərdən birinə çevrilməlidir.
Bu tədqiqatın məqsədi Azərbaycanın xarici ticarət siyasətinin, idxalat və ixracatın dinamikasını təhlil etməklə azad ticarətə mane olan faktorları və bunun nəticəsində adambaşına düşən xərci müəyyən etməkdir. Təhlil 3 hissədən ibarətdir: gömrük siyasəti və normativ-hüquqi bazaya baxış; ölkənin xarici ticarət göstəriciliərinin təhlili; azad ticarət qarşısındakı baryerlər və adambaşına düşən xərc.
Tədqiqat zamanı gərəkli məlumatlar masa-arxası ilkin araşdırma və Dövlət Statistika Komitəsi, Dövlət Gömrük Komitəsi, Nazirlər Kabineti və başqa rəsmi qurumların, araşdırma mərkəzlərinin internet səhifələri və hesabatlarından toplanıb. Buna əlavə olaraq, hazırkı vəziyyəti anlamaq üçün xarici ticarətlə məşğul olan sahibkarlardan dərinləşdirilmiş müsahibələr aparılmışdır. Həmin sahibkarlar öz sektorları üzrə malların idxalına görə tanınmış yerli şirkətlərin təmsilçiləri olmaqla yanaşı, bazarda dominant rol oynamır və digər proteksionist şirkətlər ilə, ağrılı olsa belə, rəqabət aparmaqla heç bir yüksək rütbəli dövlət məmurunun çətiri altında fəaliyyət göstərmirlər.
Hüquqi bazanın təhlili göstərir ki, ticarət siyasətində dövlətin rolu kifayət qədər yüksəkdir. Bu, bazada müdaxilə, şirkətlər arasında ayrı-seçkiliyin qoyulması, rəsmi və qeyri-rəsmi ödənişlərin kifayət qədər yüksək olması ilə əsaslandırılır. Eyni zamanda, milli iqtisadiyyat fenomeni də bazarda istehlakçıların marağına cavab verən mexanizm olaraq belə görünmür. Son illərdə DTT-a üzvlük danışıqları artsa 3 belə, indiki durumu nəzərə almaqla, yaxın zamanda bunun reallaşacağına şübhə edənlər də az deyil. Halbuki, 2007-ci ildən başlayaraq dövlət proqramlarında sahibkarlıq subyektləri üçün
əlverişli şəraitin yaradılması, inhisarçılığın məhdudlaşdırılması, ixrac yönümlü siyasət kimi məsələlər öz əksini tapıb.
Müntəzəm olaraq dəyişdirilən qanunvericilik bazasına baxmayaraq, tədqiqat boyunca müşahidə olunub ki, xarici ticarət hissəsində dövlət statistikasında şübhə doğuran məqamlar, kifayət qədər boşluqlar və ya informasiya assimetriyası var. 1
vəzifədən sui-istifadə və qeyri-rəsmi yığımların olması, inhisarçıların bazarda müstəsna rolu kiçik sahibkarların fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Tədqiqat boyunca statistikaya əsaslanaraq, qeyd etmək olar ki, artan ticari dinamikaya baxmayaraq, ticarətdə tətbiq edilən maneələr adambaşına düşən xərci də artırmaqdadır. Son illərdə cəmiyyətdə baş verən modernləşmə diskursunun tərkib hissəsi olaraq, iqtisadiyyatın diversifikasiyası, regionların sosial-iqtisadi inkişafı və uzun müddətli inkişaf üçün DTT-ə inteqrasiya ticarət siyasətində əsas komponentlərdən birinə çevrilməlidir.
Rəsmi məlumatlara nəzər saldıqda, ticari dövriyyənin son 5 ildə yüksək şəkildə artımını müşahidə etmək mümkündür. Bunun əsas səbəbi neft və qaz müqavilələri sayəsində dünya bazarına xammalın ixracı və qiymətlərin artması olub. 2006-cı ildə idxal və ixrac arasında fərq az olmasına baxmayaraq, 2010-cu ildə bu fərq kifayət qədər yüksək olub. Son illərdə ixrac strukturuna baxdıqda, ixracatın böyük hissəsinin (90%-dən yüksək) mineral yanacaq, neft və neft məhsullarının üzərinə düşdüyünü görmək mümkündür. Qeyd etmək olar ki, ticarət dövriyyəsi karbohidrogen ehtiyatları üzərində qurulduğundan, ixracat əsasən Avropa bazarına bağlıdır. Regional və MDB ölkələrinə baxdıqda isə, Rusiya, Ukrayna və Türkiyə müqayisədə daha yüksək göstəricilərə malikdir, lakin böyük və rəqabətli bazarlarla kifayət qədər
1 Ətraflı məlumat üçün: Qubad Đbadoğlu, “Azərbaycan Respublikasında “Güzgü Statistikası” və xarici ticarət göstəricilərinin əsaslandırılması”, Đqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi, Bakı, 2011 4 aşağıdır. Bu göstəricilərə əsaslanaraq, iqtisadiyyatın diversifikasiyası hökumətin qarşıya qoyduğu ən mühüm məsələlərdən biridir. Təbii ki, bu proses iqtisadiyyatın və eyni zamanda, ticarətin liberallaşmasından keçir.
Azərbaycan Respublikasının xarici ticarəti “Gömrük Məcəlləsi”, “Gömrük tarifi haqqında” qanunla və digər normativ-hüquqi aktlarla tənzimlənir. Bu siyasət əsasən aşağıdakı məqsədləri daşıyır 2 : - Gömrük ərazisində gömrük nəzarəti və mal dövriyyəsinin tənzimlənməsi vasitələrindən daha səmərəli istifadə - Daxili bazarın qorunması - Milli iqtisadiyyatın inkişafının stimullaşdırılması - Dövlətin iqtisadi siyasətindən irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsinə kömək etmək. Qeyd olunan məqsədlərə əsasən, azad ticarət və onun təşviq edilməsi və ya stimullaşdırılması gömrük siyasətinin prioritet etdiyi məqamlarla uyğunlaşmır. Ölkə ərazisində daxili bazarın və istehsalın qorunması ilk növbədə rəqabətə və malların daha ucuz və keyfiyyətli ölkə bazarına idxal olmasına şərait yaratmamaqla yanaşı, eyni zamanda idxala əlavə maneələr törətməkdədir. Xaricdən gətirilən mallara yüksək rüsumların və qeyri-rəsmi ödənişlərin süni şəkildə tətbiq olunması idxal olunan mallarının qiymətini artırır və yerli istehsal ilə müqayisədə qeyri-səmərəli vəziyyət yaradır. Müqayisəli üstünlük prizmasından yanaşdıqda, yerli istehsalçılar bu prosesin qısa zamanda bəhrəsini görməsinə baxmayaraq, uzun müddətli inkişaf və istehlakçıların hüququnun qorunması yönündə o heç də uğurlu addım sayılmamaqdadır. Nəticə etibarı ilə yerli istehsalçıların qısa müddətli maraqlarını əks etdirən proteksionist (qorunan) xarici ticarət mexanizmi istehsakçıların maraqlarına heç də cavab vermir (yüksək qiymət, aşağı xidmət və keyfiyyət, bazar tələblərinə cavab verməyən istehsal və s. səbəblərini qeyd etmək olar).
2 Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsi, Maddə 2. 5
Gömrük tarifi haqqında qanuna əsasən 3 , malların idxal olunması prosesində bir neçə rüsum növləri tətbiq olunur: mövsümi və gömrük. Ticarətin hər hansı bir mövsümündə intensivliyini qorumaq və birbaşa tənzimləmək üçün mövsümi rüsumlar tətbiq oluna bilər. Bu, 6 aydan çox olmayan bir zamanla limitləşdirilir. Buna əlavə olaraq, daxili bazarın qorunması üçün (yəni ki, yerli sahibkarları qorumaq və ya dolayısı ilə subsidiyalaşdırmaq), idxal olunan mallara əlavə rüsumlar tətbiq olunur. Bunlar xüsusi rüsumlar (yerli istehsalçıların bazarına ziyan vuracaq kəmiyyətdə gətirildikdə), antidempinq rüsumları (istehsal olunduğu ölkədə real dəyəri aşağı olduğu halda və yerli bazar iştirakçılarına çətinlik yaratdıqda) və kommersiya rüsumlarıdır (yerli istehsalçılara ziyan olmaması üçün).
Qeyd olunan rüsumlar üç növdə tətbiq olunur - advalor (malların gömrük dəyərinə görə faizlə hesablanan), spesifik (mal vahidinə görə müəyyən olunmuş dəyərlə hesablanan) və kombinə edilmiş (hər iki növü birləşdirən). 4 Buradan göründüyü kimi, AR Gömrük qanunvericiliyi daha çox yerli istehsalçıları qorumaq üçün yüksək dərəcəli rüsumlar tətbiq edir. Halbuki, qeyri-neft sektorunun çox aşağı səviyyədə olması və ÜDM-də çox kiçik pay almasını nəzərə alaraq ticarət siyasətində dəyişikliklərin olunması qaçılmazdır. Eyni zamanda, konseptual olaraq dövlət və özəl sektorların ayrı olmasına baxmayaraq, gömrük tarifləri ilə malları istehsal və istehlak əmtəə strukturunda mütərəqqi dəyişikliklərə şərait yaradılması üçün bazara fərqli yollarla müdaxilələr baş verir. Nəticə etibarı ilə icra olunan yüksək rüsumlar idxal olunan malların süni şəkildə qiymətinin artırılmasına və istehlakçıların alıcılıq qabiliyyətinin azaldılmasına yönəlir. Müqayisə olaraq qeyd etmək olar ki, istehlak səbəti qonşu ölkələrlə müqayisədə kifayət qədər yüksəkdir.
Son illərdə gömrük sisteminin və qanunvericiliyinin müasirləşdirilməsində xeyli dəyişikliklər edilib. Bunların bir çoxu ümumi olaraq Gömrük sisteminin 2007-2011-ci
3 Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Gömrük Tarifi haqqında http://customs.gov.az/addons/qanun/uploads/1995.06.20_1064.pdf
4 Gömrük tarifi haqqında Qanun, 4-10-cu maddələr 6 illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramında öz əksini tapmaqdadır 5 . Ölkə siyasətinin daha uğurla həyata keçirilməsi və sosial-iqtisadi inkişafı təmin etmək üçün bu proqram aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur: - mal dövriyyəsinin sürətləndirilməsi və sahibkarlıq subyektləri üçün əlverişli şəraitin yaradılması - inhisarçılıq fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması və haqsız rəqabətin qarşısının alınması - ixracın təşviqi və genişləndirilməsi, daxili bazarın qorunması üçün mexanizmin təkmilləşdirilməsi - gömrük sisteminin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi Bu məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün qanunvericilik və gömrük tənzimlənmə bazasının təkmilləşdirilməsi, gömrük nəzarəti metodlarının beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması və gömrük prosedurlarının avtomatlaşdırılması; qaçaqmalçılığa və gömrük işi sahəsində digər hüquqpozmalara qarşı mübarizənin gücləndirilməsi; gömrük infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi; kadr hazırlığı və beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi prioritet istiqamət olmuşdur. Bu proqramın yerinə yetirilməsi ilə gömrük sisteminin maddi-texniki bazasının möhkəmlənməsi və avtomatlaşdırılması, infrastrukturun müasirləşdirilməsi və kadr potensialının güclənməsi, dövlət büdcəsinin artması, ticari prosesdə müasir tarif və qeyri-tarif tədbirlərinin daha geniş tətbiq olunması; DTT-a üzv olma prosesinin sürətlənməsi, iqtisadi təhlükəsizliyin möhkəmlənməsi, sosial-iqtisadi inkişafda gömrük sisteminin rolunun artırılması və nəhayət, ticari əməliyyatların rəsmiləşdirilməsinin sadələşdirilməsi daxildir.
Eyni zamanda, “bir pəncərə” sisteminin populyar olduğu bir dövrdə, dövlət sərhəddinin keçid məntəqələrinin buraxılış qabiliyyətinin artırılmasının vacib olduğunu nəzərə alaraq, 2009-cu ildən uyğun prezident fərmanının icrasına başlanıb.
5 Azərbaycan Respublikası gömrük sisteminin 2007-2011-ci illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı; 2007-ci il 1 fevral tarixli, 1925 nömrəli Sərəncam. 7 Bu fərmanın məqsədi (1) dövlət sərhəddindən keçirilən malların və nəqliyyat vasitələrinin yoxlanılması zamanı süni maneələrin aradan qaldırılması, (2) idxal-ixrac əməliyyatlarının müasir tələblərə uyğun aparılması üçün münbit şəraitin yaradılmasıdır. 6
Beləliklə, Azərbaycanın gömrük siyasəti və hüquqi baza “milli iqtisadiyyat” adı altında yerli istehsalçıları qorumaq məqsədi ilə bazara müdaxiləni təşviq edir. Yüksək xərc tələb edən bu siyasət (azad) bazar prinsiplərinə cavab verməyərək, eyni zamanda ayrı-seçkilik və qeyri-effektiv atmosfer yaradır. 2007-ci il dövlət proqramının tərkib hissəsi olaraq inhisarçılığın azaldılması, gömrük sistemində texniki bazanın möhkənlənməsi və sahibkarlığın inkişafı üçün münbit şəraitin yaradılması prinsipləri öz əksini tapmışdır. Halbuki, bu komponentlərin ədalətli tətbiqinin nə dərəcədə effektiv olması sual altında qalmaqdadır.
Ölkənin ticarət dinamikasına baxış iki aspektdən təhlil edilib: (1) idxal və ixracın ümumi strukturu və (2) region ölkələrlə ticarətin dinamikası və onu şərtləndirən amillər. 2.1 İdxal və ixracın ümumi strukturu Rəsmi statistikaya əsasən, xarici ticarət əlaqələri son 5 ildə idxal və ixrac komponentləri üzrə artıb (11 milyard ABŞ dollarından 27 milyard ABŞ dollarına qədər). Sadəcə, 2008-ci ildə ixracatda yüksək templi artım müşahidə olunmuşdur (54 milyard ABŞ dolları). Bunun səbəbi isə beynəlxalq neft müqavilələri üzrə Azərbaycanın böyük neft gəlirləri əldə etməyə başlaması və eyni zamanda, dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin artması ilə bağlı olub.
6 Dövlət Gömrük Komitəsi, “Azərbaycan Respublikası dövlət sərhəddinin buraxılış məntəqələrindən keçirilən malların və nəqliyyat vasitələrinin yoxlanılmasında “Bir Pəncərə” prinsipinin tətbiqi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı”, 11 noyabr 2008-ci il. http://www.customs.gov.az/az/Bir%20P%C9%99nc%C9%99r%C9%99_f%C9%99rman.html
8 Qrafik 1-də 2006-2010-cu illərdə ticarət dövriyyəsinin illik 11.6 milyard dollardan 28 milyarda qədər artmasına baxmayaraq, ixracat həcminin ümumi portfelinde kifayət qədər böyük rol oynamamasını müşahidə etmək olar.
Burada, artım tempi kifayət qədər yüksək olsa da (6 milyarddan 21 milyard dollar), Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə ticarətin böyük hissəsinin mineral yanacaq, neft və neft məhsulları olduğunu görə bilərik. İllər üzrə bölgü aparsaq, bunun 2006-ci ildə 84%, 2007-ci ildə 81%, 2008-ci ildə 97%, 2009-cu ildə 93%, 2010-cu ildə 94% olduğunu müşahidə etmək olar (Cədvəl 1). Bu isə mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsullarının ixracatda və eyni zamanda, bütün ticari dövriyyədə dominant rol oynadığını göstərir.
Cəmi 6 372165.0 6058 222.3 47 756040.2 14 701358.8 21 360210.2 1 Mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsulları 5390 286.0 4931 210.5 46 362 868.4 13 639 469.0 20 110 198.2
İxrac olunan qeyr-neft məhsullarının həcmi ümumi ixracatın cüzi bir hissəsini təşkil edir. Bu kateqoriyadan olan ərzaq məhsulları, içki və tütün (2%), az qiymətli metallar və onlardan hazırlanan məhsullar (1%-dən aşağı), heyvan və bitki mənşəli piylər və yağlar (1%) ümumi ixracatın təxminən 5%-i qədərdir. Milyon ABŞ dolları ilə Đllər ticarət
dövriyyəsi idxal
Ixrac saldo
2006 11 638,9 5 266,7 6 372,2
1 105,5 2007
11 771,7 5 713,5
6 058,2 344,7
2008 54 926,0 7 170,0 47 756,0 40 586,0 2009
20 824,5 6 123,1
14 701,4 8 578,3
2010 27 960,8 6 600,6 21 360,2 14 759,6
9
Mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsullarının ixracatın əksər hissəsini təşkil etməsinin səbəbi isə 2005-ci ildən sonra Azərbaycanın beynəlxalq neft-qaz müqavilələrindən böyük gəlirlər əldə etməsi və eyni zamanda, neftin dünya bazarı qiymətinin kəskin bahalaşmasıdır. Əldə olunan gəlirlərin mühüm bir hissəsi dövlət büdcəsi vasitəsilə infrastruktura və qeyri-neft sektoruna yönəldilsə də, bunun qeyri- neft sektorunun ixracat potensialının artmasına elə bir təsir göstərmədiyi aydınlaşmaqdadır.
İdxalın strukturuna baxsaq (Cədvəl 2), son 5 ildə idxal olunan malların təxminən 30%-nin maşın, mexanizmlər, elektrotexniki avadanlıqlar və aparatların üzərinə düşdüyü aydınlaşır. Bundan sonrakı sırada 12-15%-lə quru nəqliyyat vasitələri, uçan aparatlar və üzən nəqliyyat vasitələri kateqoriyası gəlir. Beləliklə, ölkəyə idxal olunan malların təxminən yarısı texniki avadanlıqlardır. Qeyd olunan bu məhsullar daxildə istehsal edilmir. Digər mal qrupları isə ümumi idxalda kiçik çəkiyə malikdir.
N Mal qrupları 2006 2007 2008 2009 2010 1 Bitki mənşəlı məhsullar 3.8
6.6 7.2
5.1 6.6
2 Hazır ərzaq məhsulları, spirtli və spirtsiz içkilər, sirkə, tütün 5.2
7.7 6.8
8.5 9.3
3 Az qiymətli metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar 11.7
12.3 10.7
10.8 14.1
4 Maşınlar, mexanizmlər, elektrotexniki avadanlıqlar, aparatlar 29.4
30.2 30.8
34.8 28.8
5 Quru nəqliyyat vasitələri, uçan aparatlar, üzən nəqliyyat vasitələri 16.7
15.5 17.1
12.7 12.1
Azərbaycanın dünya bazarında mineral yanacaq, neft və neft məhsullarının ixracatçı ölkə olaraq tanınması və ticarət dövriyyəsində dominant rol oynaması, təbii olaraq bu məhsulun idxal hissəsində cüzi paya malik olduğunu görmək mümkündür. Rəsmi statistikaya əsaslanaraq, bu məhsulun 2006-cı ildən sonra idxalı kifayət qədər
10
azalmış, lakin son illərdə daha stabil olmuşdur (Qrafik 2). 7 Bu azalma da 2006-cı ildən sonra Azərbaycanın qaz hasilatının artması ilə əlaqədar Rusiyadan qaz idxalını dayandırması ilə bağlıdır. Qrafik 2: Mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsullarının idxalı (min ABŞ dolları) 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 2006
2007 2008
2009 2010
Idxal (mineral yanacaq, neft və neft məhsullarını çıxmaqla) Ümumi idxal
Göründüyü kimi, 2006-cı ildən ölkənin xarici ticarət dinamikasında kifayət qədər yüksək sıçrayış müşahidə edilib. Əmtəə strukturuna nəzər saldıqda, mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsullarının dominantlığı nəzərə çarpır. İxracatı artıran neft hasilatı və yüksək qiymət dövlət büdcəsinə də müsbət təsir edir. İdxalın strukturuna gəldikdə isə, texniki avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin daha yüksək pay aldığını görmək mümkündür. Beləliklə, artan ticarət dinamikasının neft və neft məhsullarının ixracatı üzərində qurulduğunu nəzərə alaraq, iqtisadiyyatın davamlı inkişafı diversifikasiya strategiyasını və azad bazar modelinə keçidi tələb etməkdədir.
Ticarət dövriyyəsinin 2006-2010-cu illərdən xarici ticarətin 11 milyarddan 28 milyard ABŞ dollarına qədər artmasının fonunda regiaonal ticarət əlaqələrində də mühüm
7 2006-ci il 11.6%, 2007-ci il 2.5%, 2008-ci il 1.6%, 2009-ci il 1.1%, 2010-cu il 1.2%. 11
dəyişikliklər baş verib. 2010-cu ildə ən yüksək paya İtaliya (7.1 milyard), Fransa (1.9 milyard), Rusiya Federasiyası (1.9 milyard), Amerika Birləşmiş Ştatları (1.8 milyard), İsrail (1.8 milyard), Çin (0.9 milyard) və Tükiyə (0.9 milyard) sahibdirlər. MDB ölkələri arasında isə artım bir o qədər də ürəkaçan olmamışdır: 2006-ci ildə həmən qrup ölkələri ilə ticarət dövriyyəsi 2.6 milyard ABŞ dolları idisə, 2010-cu ildə bu rəqəm sadəcə 4 milyard ABŞ dollarına qədər artıb. Bu artımda Ukrayna, Qırğızıstan və Türkmənistan qeyd olunan qrup ölkələri ilə müqayisədə kəskin olaraq fərqlənib.
Ölkələr 2006 2007 2008 2009 2010 Qazaxıstan 232 908,0 349 888,5 490 300,6 205 771,8 338 144,3 Qırğızıstan 7 507,0 3 622,3
4 927,6 5 310,1
41 547,7 Özbəkistan 34 347,4 23 586,2 29 893,1 18 135,1 32 634,1 Rusiya
Federasiyası 1 525 843,5 1 531 305,0 1 933 258,0 1 818 498,5 1 918 560,5 Türkmənistan 378 532,1 53 893,7 72 561,2 63 649,8 214 596,4 Ukrayna 355 915,9 494 745,7 739 354,8 695 786,6 1 354 197,8 Gürcüstan 334 477,3 406 750,5 542 202,8 454 891,4 461 382,1 Türkiyə 773 185,0 1 680 895,5 1 433 326,1 1 014 604,2 942 336,1 Đran Đslam Respublikası 381 819,0 539 966,8 452 874,8 168 811,5 243 219,3
MDB və digər qonşu ölkələrlə tiracət dövriyyəsinin başqa ölkələrlə müqayisədə daha zəif artmasının bir neçə səbəbi vardır: - Azərbaycan ixracatının böyük hissəsi neft və qaz ehtiyyatları olduğundan, ticari tərəfdaşlar neft idxal edən ölkələrdir (məsələn: Avropa, ABŞ və sənayenin inkişaf etdiyi digər bazarlar); - Əksər qonşu ölkələrin iqtisadiyyatının diversifikasiya olunmaması və ya digər sənayelərin istehsal gücünün zəif olması və eyni zamanda, neft sənayesinin üzərində qurulması (məsələn, Rusiya, Qazaxıstan və s.) Azərbaycan bazarı üçün uyğun idxal predmetləri istehsal etmir;
12
- Qonşu ölkələrin/ iqtisadi rejimlərin bir çoxunun proteksionist siyasət və ya qeyri-azad bazar prinsiplərinə əsaslanmasıdır. Yerli sənayenin zəif olması və müasir bazar tələblərinə cavab verməməsi ixracın yüksəlməsini əngəlləyir.
Azərbaycan iqtisadiyyatının ticarətdə MDB dövlətləri ilə əlaqəsinə baxdıqda, idxalın (ixrac ilə müqayisədə) daha yüksək pay almasını görmək mümkündür. Bu halda son illər üzrə ticarət dinamikasını qrafik 3-də təsvir etmək olar (daha ətraflı informasiya üçün əlavədəki cədvələ bax).
8
Buradan görsəndiyi kimi, qonşu ölkələrdən Azərbaycan bazarına idxal olunan malların əksəriyyəti Rusiyaya aiddir. Bundan sonra Türkiyə və Ukrayna gəlir. 2006-ci ildən sonra yüksək artım olsa belə, 2009-cu ildə hər iki ölkədən idxal olan malların miqdarı azalmışdır. Qırğızıstandan idxal olunan mallar üzrə son illərdə kifayət qədər qeyri-stabillik müşahidə olunur. Bu dəyişikliyin əsas səbəbi yaxın regionlar olsa da, Azərbaycan və Qırğızıstan arasındakı uzun məsafənin olması, nəinki quru nəqliyyat əlaqələrinin, hətta birbaşa hava nəqliyyatı əlaqələrinin olmamasıdır. Digər qonşu ölkələrdən idxal olunan mallar ticarət dövriyyəsinə görə daha kiçik pay almaqdadır
8 Daha detallı informasiya üçün əlavədəki cədvələ bax (ölkələr üzrə idxal) 13
(Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan və Gürcüstan). Bunun səbəbi isə qeyd olunan ölkələrin üçünün əksəriyyətinin neft və qaz hasilatçısı olması, Gürcüstanın isə daha çox Avropa bazarına üstünlük verməsi, həmçinin Azərbaycana idxal prosesindəki inhisarçılıq meylləridir. Bununla da, belə nəticəyə gəlmək olar ki, neftin ölkə iqtisadiyyatında dominant rol oynaması ixrac yönümlü ticarət yaratmaqla, əsasən Azərbaycanı Avropa və digər böyük bazarlarla birləşdirir; MDB ölkələri ilə ticarət əlaqələri siyasi amillərdən asılı olaraq digər ölkələrlə müqayisədə daha zəifdir və eyni zamanda, daha çox idxalatda yer alır. Buradan belə görsənir ki, regional iqtisadiyyatların inteqrasiyası və ümumi gömrük xidmətinin yaranmasına ehtiyac var. Bu, ticari dövriyyəni artırmaqla yanaşı, eyni zamanda, istehlakçıların mal və xidmətlərlə təmin edilməsində qiymətlərin ucuzlaşması ilə nəticələnə bilərdi.
Hazırkı vəziyyəti dərindən qavramaq üçün idxal prosesində olan baryerlərin formasını və növlərini təhlil etmək vacibdir. Bura rəsmi (institusional), qeyri-rəsmi və infrastruktur baryerlər daxildir. Eyni zamanda, daha obyektiv araşdırma üçün biznes qurumlarından dərinləşdirilmiş müsahibələr aparılıb. Kifayət qədər yüksək ödənişlərin olduğunu nəzərə alaraq, ticarətin liberallaşması və DTT-a üzvlük prosesində adambaşına düşən xərci hesablamaq vacib komponentlərdən biridir. Hesablamalar göstərir ki, son illərdə ticarət dövriyyəsinin artması ilə adambaşına düşən xərc də kifayət qədər yüksəlib.
Ümumiyyətlə, azad ticarətin qarşısını alan baryerlərə bir neçə tərəfdən baxmaq olar. Birincisi, idxal prosesinin rəsmi hissəsidir. Bir az da aydınlaşdırsaq, qanunvericilikdən törəyən komponentlər və əngəlləri qeyd etmək olar. İkincisi, qeyri-rəsmi baryerlərdir. Burada söhbət gömrük orqanı rəsmiləri tərəfindən
14
qanunsuz şəkildə ticarətçilərdən alınan vəsait və ya idxal olunan malın üzərinə əlavə edilmiş qeyri-rəsmi ödənişlərdən gedir.. Üçüncü baryer olaraq infrastrukturu göstərmək olar, hansı ki, ticarət prosesdə müstəsna rol oynamaqdadır.
Son illərdə hazırlanmış yeni institusional mexanizmlər və anti-korrupsiya fəaliyyətləri ilə sahibkarlıq və gömrük sahəsində dəyişikliyə doğru addımların olduğunu görmək mümkündür. Gömrük sisteminin yeni yaranmış veb-səhifəsi bəzi ticarətçilər üçün müsbət qarşılana bilər. Bu prosesin iştirakçıları üçün hüquqi baza ilə tanış olmaqla yanaşı, eyni zamanda elektron ödəmə sistemləri, gömrük yığımları, ödəmə kalkulyatoru və digər mexanizmlər qurulmuşdur. Əlavə olaraq, qaynar xətt də ilkin informasiya mənbəyi kimi yaradılıb.
Nəzəri baxımdan son illərdə həyata keçirilən siyasət və tətbiq olunan yeni mexanizmlər daha cəlbedici və müsbət atmosfer yaradacaq kimi görünsə də, hazırkı praktiki və ya qeyri-rəsmi faktorları təhlil etmək vacibdir. Bu prosesə daha yaxından bələd olmaq üçün anonim qalmaq istəyən şirkət təmsilciləri ilə dərinləşdirilmiş müsahibə aparılmışdır. 9 20 ilə yaxın şəhər mərkəzində xırda ölçülü və dəyərli malların ticarəti ilə məşğul olan şirkət sahibi idxal baryerləri və indiki situasiyanın mürəkkəb olduğunu bildirir. Aydındır ki, ticarətlə məşğul olmaq istəyən hər hansı şəxs ilk olaraq Dövlət Gömrük Komitəsinə üz tutur. Onlar yerində idxal rüsumlarını öyrənməyə və xərclərin düzgün (aşağı) hesablanmasına nail olmaq istəyirlər. Lakin gömrük orqanlarına getməmişdən əvvəl qanunvericiliyin araşdırılmasına praktiki olaraq “ehtiyac qalmır”. Çünki cəmiyyətdə qanunvericilik və rəsmi məlumatın əldə olunması ilə əlaqədar informasiya assimetriyası var. Eyni zamanda, kiçik ticarətlə məşğul olanların məlumatlılıq səviyyəsinin aşağı olması da digər problemlərdən biridir. Hətta rəsmi prosedurlar barədə məlumatlı olmaq işlərin daha nizamlı və qanunauyğun gedəcəyinə zəmanət vermir. Ticarət və gömrük sistemində qeyri-rəsmi proseslər və tez-tez dəyişən ödəmə formaları kifayət qədərdir (idxal olunan ölkədən
9 Təbii ki, bu şirkətlər bazarda inhisarçı mövqedə deyil və eyni zamanda, fəaliyyət göstərdikləri sektor üzrə böyük hissəsini təmsil etmirlər. 15
və maldan asılı olaraq). Bunun da başında süni bürokratik əngəllər, əlavə ödənişlər və inhisarçılıq durur.
Ticarətlə məşqul olan digər sahibkar qeyd edir ki, son illər ərzində qanuna əlavə edilən yeni mexanizmlərin çoxu gözdən pərdə asmaq məqsədi daşıyır: bu alətlər sadəcə virtual aləm ilə uzlaşmaqdadır, lakin reallıqda gömrük sistemində ciddi çətinliklər müşahidə olunur. Son illər ticarət sistemində müsbət dəyişikliklər nəzərə çarpmır, əksinə hər dəfə yeni baryerlər və əlavə ödəmələr ortaya çıxır. Bu isə alıcılıq qabiliyyəti zəif olan vətəndaşların marağına cavab vermir. Eyni zamanda, gömrükdə inhisarçılıq əlavə problemlərdən biridir ki, bir qrup adamlar üçün sui-istifadə halları ilə müqayisəli üstünlük yaradır, o cümlədən bazarda tələb-təklif balansını kifayət qədər pozur.
Ümumiyyətlə, ticarətlə məşğul olan şirkətlərin və şəxslərin böyük hissəsi qanunvericilik və rəsmi proseslər bir tərəfə, əsasən qeyri-rəsmi yığımlardan şikayətlənir. Eyni zamanda, bu narazılığa baxmayaraq, şikayət etməyin fayda verəcəyinə də inanmırlar.. İcra və məhkəmə orqanları arasında tarazlığın pozulması, icra hakimiyyəti strukturlarında bir çox hallarda vəzifədən sui-istifadə hallarını artırır. Riyazi olaraq, qeyri-rəsmi və ya qeydə alınmayan ödənişlərin hesablanması əslində asan olmayan bir prosesdir. Digər ölkələrlə müqayisə və hesablama aparılarkən vergidən yayınma halları və eyni zamanda, büdcəyə daxil olmalarda çatışmayan resursları göstərmək olar. İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin (2010), 2003- 2009-cu ilin məlumat bazası ilə Azərbaycanın xarici ticarətdə 63-80%-ə qədər payı olan 16 ölkə üzrə “Güzgü statistikası metodu” ilə apardığı araşdırmalara əsasən, idxal statistikasında kənarlaşmanın məbləği 10 milyard 646 milyona yaxınlaşmışdır. Son illərdə ən yüksək kənarlaşma həddi 2008-ci il üzrə qeydə alınaraq, 3 milyard dollar təşkil edib. 10
10 Đqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi, “Azərbaycanın ticarət statistikasının dürüstləşdirilməsinə ehtiyac var”, oktyabr, 2010-cu il. http://www.erc-az.org/new/view.php?lang=az&menu=0&id=747
16
Qeyd olunan praktiki məqamlara və qüsurlara baxmayaraq, Dünya Bankının idxalçı şirkətlərlə apardığı sorğunun nəticəsi göstərir ki, Azərbaycanda gömrük və tiracət prosedurlarında (tənzimlənmə) 2005-ci ildə 39% problem qeyd olunduğu təqdirdə, bu rəqəm 2008-ci ildə 24%-ə enib. Müqayisə üçün qeyd etmək mümkündür ki, Azərbaycandakı bu vəziyyət keçmiş sovet ölkələri ilə müqayisədə yaxşı, lakin Avropa ölkələri ilə müqayisədə kafi səciyyə daşımaqdadır. 11 Amerikanın “Heritage” Fondunun 2001-2010-cu illəri əhatə edən indeksləri göstərir ki, 2005-2008-ci illərdə ticarətin azad olunması prosesində müsbətə doğru sıçrayışın olduğunu görmək olar. Lakin 2009-2010-cu illər arasında bu sahədə geriləmə olub. 12
Növbəti diqqət yetiriləcək məqam infrastruktur ilə əlaqədardır: coğrafi olaraq, Azərbaycan qapalı ölkə olduğundan (okeanlara birbaşa çıxışın olmaması) və eyni zamanda, regiondakı siyasi vəziyyətin qeyri-stabil olduğunu nəzərə alaraq, investisiyanın və ticarət dövriyyəsinin artırılması üçün infrastrukturun optimal vəziyyətdə olması mütləq komponentdir. Bura limanlar, avto və dəmir yolları, hava yolları və aeroport. daxildir. Avropa Birliyi tərəfindən dəstəklənən TRACECA layihəsi də regiondakı inkişafı və ticarəti artırmaq üçün infrastrukturun yaxşılaşdırılması yolunda mühüm bir təşəbbüs olub.
Ölkə iqtisadiyyatı üçün ticarətdə əsas infrastrukdur boru xətləri (BTC və CQBK) və dəmir yollarıdır. Nəzərə alsaq ki, ticarətin böyük hissəsini neft-qaz və neft məhsullarının ixracı təşkil edir, idxal olunan mallar üçün də əsas infrastruktur limanlar, dəmir yollları və avtomobil yollarının üzərinə düşür. Onların bərpası və modern standartlara cavab verməsi qaçılmazdır. Eyni zamanda, bu infrastruktur növləri və onların modernləşdirilməsi sadəcə Azərbaycan bazarı üçün deyil, eyni zamanda Şərq-Qərb tranzit dəhlizi üzrə böyük bir arealın ticarət əlaqələri üçün vacibdir. Ticari əlaqələrin tərkib hissəsi olaraq, Gürcüstanla qarşılıqlı bağlılıq
11 The World Bank Group: BEEPS at-a-glance, 2008 Azerbaijan, January 2010, p.10 http://siteresources.worldbank.org/INTECAREGTOPANTCOR/Resources/704589- 1267561320871/Azerbaijan_2010.pdf
12
“Heritage” Fondu (Heritage Foundation), Đqtisadi Azadlıq Đndeksi, 2011. http://www.heritage.org/index/Visualize?countries=azerbaijan&type=2
17
ticarətin daha intensivləşməsi və gömrük birliklərinin yaranması üçün bir imkan olaraq nəzərə alınmalıdır.
Sözügedən institusional, qeyri-rəsmi və infrastruktur əngəllərini nəzərə alaraq, bu qənaətə gəlmək olar ki, rəsmi proses ilə hazırkı durum arasında böyük boşluq var. Bu komponentlər azad ticarətin qarşısını alan əngəllərdir. Onların malların qiymətinın süni artmasına və eyni zamanda, istehlakçıların alıcılıq qabiliyyətinin zəifləməsinə müstəsna təsiri var.
Azad ticarətin qarşısını alan rəsmi baryerlərin adambaşına düşən xərcini hesablamaq üçün idxaldan dövlət büdcəsinə daxil olan vergi və rüsumların əhalinin sayına nisbətini müəyyən edirik.
Malların idxalına görə əlavə dəyər vergisi 351 389 700 535056092 775232241 832490823 810957251 Malların idxalına görə aksiz
23 383 100 72359464 91148343 67779118 62884956 Gömrük rüsumları 139 338 200 160277089 238645274 205680814 218254067 Xarici avtonəqliyyat vasitələri sahibləri tərəfindən ödənilən yol vergisi 1 848 400 4319787 5347915
6746016
9631250 Cəmi 515 959 400 772 012 432 1 110 373 773 1 112 696 771 1 101 727 524
həcmi 2006-cı ildə 515 milyon manatdan 1 milyard manata yüksəlib. Son üç ildə bu, stabil olaraq 1 milyardın üzərində qalıb. Neft və qaz ixracatından əldə olunan böyük miqdarda maliyyə resursları idxal olunan malların strukturuna da təsirini göstərib. İdxalın əmtəə strukturuna baxdıqda, bura daha çox texniki avadanlıqlar və nəqliyyat vasitələri daxildir (cədvəl 2). 2005-ci il vəziyyəti ilə müqayisədə, sürətlə artan rüsümlar adambaşına düşən xərci də artırıb. Cədvəl 5-də göründüyü kimi, idxaldan əldə olunan rəsmi statistikaya görə 2006-ci ildə adambaşına düşən xərc 60,3 manat
18
təşkil edirdisə, 2010-cu ildə bu rəqəm 122 manat olmuşdur. Təbii ki, bu sadəcə dövlət gömrük komitəsi tərəfindən əldə olunan rəsmi məbləğdir.
2006 2007 2008 2009 2010 Əhali sayı (milyon) 8,55
8,77
8,89
9,0
Adambaşına düşən xərc (AZN) 60.3 89
126 125
122
Rəsmi statistikaya və dərinləşdirilmiş müsahibələrə əsasən qeyd etmək mümkündür ki, Azərbaycanda idxal zamanı toplanılan rüsumlar ümumi vəsaitin sadəcə bir hissəsidir. Bu qeyri-adekvat situasiyaya səbəb isə bir neçə növ qeyri-rəsmi (və ya rəsmi qeydə alınmayan) ödənişlərin olmasıdır: bura “inhisarçılıq xərci” və ya rüşvət, müxtəlif komponentlərin əlavə olunması (m 3 , çəki və digər komponentlərə uyğun olaraq) və digər maddi idxal əngəlləri daxildir. Eyni zamanda, bir çox sahə üzrə monopolist və ya oliqopolist qrupların olması daxili bazarda rəqabəti zəiflədir və əvəz olunan məhsulların idxalı ilə məşğul olan kiçik sayda şirkət daxili bazarda tələb-təklif balansının pozulması ilə bazardan kənarlaşır. Nəticə etibarı ilə bu rüsumların və prosesin tətbiq olunması idxal olunan malların qiymətinin artırılmasında müstəsna dərəcədə böyük rol oynamaqdadır.
Azad ticarət- tərəflər arasındakı uduş situasiyasıdır (win-win situation). Bunun üçün keçid ölkələrində iqtisadiyyatın liberallaşması və bazar mexanizmlərinin tətbiqi vacibdir. Bu prosesdə hökumətin qarşında duran ilk vəzifələrdən biri ticarətin azad olması yönündə reformların edilməsidir. Azad ticarət və ticari sistemin modernləşməsi iqtisadi inteqrasiyanın əsas bünövrəsini təşkil edir. Azərbaycan üçün iqtisadiyyatın diversifikasiyası və büdcə gəlirlərinin daha sabit və uzun müddətli artırılması üçün DTT üzvlüyü əsas predmetə çevrilərək hökumətin qarşısında duran prioritet olmalıdır.
19
DTT-ə üzvlük birmənalı olaraq qarşılanmır. Təbii olaraq, inhisarçı şirkətlər bazarın əldən verilməsini güman edərək qarşıya hər növ baryerlər çıxarır. Lakin siyasi elitanın daha sivil sistemə keçidi və eyni zamanda, alıcı maraqlarının qorunması yönündə indiki sistemin qeyri-qanuni proseslərini texniki islahatlar yolu ilə dəyişdirilməsi və azad bazar uğrunda bu kluba üzvlük bir alət və qaçılmaz bir prosesin tərkib hissəsidir.
DTT öz prinsipləri daxilində ən əlverişli rejim (MFN), milli və xarici mallar arasında ayrı seçkiliyin azaldılması, tariflərin azaldılması və kvotaların yığışdırılması, şəffaflıq və azad rəqabət üzərində birləşdirərək daha cəlbedici qlobal instituta və təşkilata çevrilmişdir. Bu təşkilat qısa zaman ərzində texnologiyadan və yeni sistemdən istifadə edə bilən şirkətlərin bazarda qalması, qlobal ticarət bazarına çıxış, rəqabət, malların keyfiyyətinin artması və qiymətin azalmasını vəd edir. Keçmiş Sovet ölkələrinin bir hissəsinin DTT üzvlüyü göstərir ki, qlobal ticari inteqrasiya investiyanın artması və iqtisadiyyatın diversifikasiyası ilə də nəticələnməkdədir.
Expertlərin fikrincə, hazırkı qanunvericilik DTT-ə üzvlüyü gecikdirir. Bura tənzimləmə mexanizmi, intellektual mülkiyyət və investisiya ilə əlaqədar olan hüquqi baza daha qabarıq şəkildə öz əksini tapmaqdadır. Halbuki, DTT-ə üzvlük şəffaflıq sahəsində ticarətin daha asan, proqnozlaşdırıla bilən və iqtisadi münaqişələrın daha effektiv şəkildə həll olunacağı ilə nəticələnməkdədir. 13 Beləliklə, Azərbaycan üçün regionların davamlı iqtisadi inkişafı və istehlakçıların iqtisadi maraqlarına tam şəkildə cavab verməsinin yolu DTT üzvlüyündən keçir.
13 Vüqar Bayramov, “Azərbaycanın Dünya Ticarət Təşkilatına üzvlüyü; müsbət və mənfi tərəflər”, Đqtisadi və Sosial Araşdırmaları Mərkəzi, 2010, p 17-18
20
Əlavələr:
1. Gömrük sistemində son 5 ildə hansı dəyişikliklər baş vermişdir? - Hüquqi: qanunvericilikdə hansı dəyişikliklərin praktikada müsbət təsiri olmuşdur? - Qeyri rəsmi hissə: korrupsiyanın səviyyəsi, şəffaflıq məsələsi, qeydə alınma, inhisarçılıq halları idxal prosesinə (sizin biznesə) nə dərəcədə təsir etmişdir? - Əlavə qeyri- rəsmi ödənişlərin sayında və miqdarında nə dərəcədə dəyişiklik olmuşdur? 2. “Bir pəncərə” sisteminin idxala təsiri necə olmuşdur? 3. İdxalı həvəsləndirən addımlar nə olmuşdur? 4. “İnhisar olunmuş” sektor hansıdır? Həmin malların idxalını necə həyata keçirirsiniz və hansı baryerlərlə üzləşirsiniz? 5. Veb-sayt və yeni elektron əlaqə alətlərindən istifadə edirsinizmi? 6. Şikayətiniz olursa, hər hansı bir orqana müraciət olunurmu?
Əlavə 2: Ölkələr üzrə idxal (min ABŞ dolları)
2007 2008 2009 2010 Qazaxıstan 127 252,0 222 294,2 200 052,1 63 617,7 293 552,9 Qırğızıstan 474,6 924,1
1 342,5 751,6
1 006,5 Özbəkistan 27 489,3 19 131,5 22 439,0 12 365,8 12 332,7 Rusiya
Federasiyası 1 181 584,0 1 004 181,0 1 350 366,9 1 072 072,2 1 145 008,7 Türkmənistan 369 007,2 40 294,0 51 559,0 26 172,3 13 918,4 Ukrayna 317 512,3 465 557,6 567 228,5 511 741,3 465 559,8 Amerika Birləşmiş Ştatları 197 949,0 269 039,0 267 439,4 260 555,0 206 271,1 Türkiyə 385 040,2 624 572,5 807 168,9 906 984,2 771 442,4 Gürcüstan 49 201,8 62 930,8 51 535,2 59 883,8 50 412,7 Yüklə 182,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|