Sərab xanlığının əsası Şəqaqi tayfasının başçısı Əli xan (1747-1786)
tərəfindən qoyulmuşdur. Kərim xan Zəndin dövründə nominal asılı şəkildə idarə
olunsada, xanlıq sonradan müstəqilliyə qovuşmuşdur.
Astarabadda, sonra isə Mazandaranda Qacar tayfasından olan Məmməd
Həsən xan hakimiyyətdə olmuşdur. Sonra o, Təbrizi də tutmuş, oğlu Ağa Məmməd
xanı buraya hakim təyin etmişdir.
Kərim xan Zəndin ölümündən sonra (1779), XVIII əsrin 80 - ci illərində
randa hakimiyyəti ələ keçirən Ağa Məhəmməd xan Qacar bütün Ön Qafqazın
işğalını planlaşdırırdı.Əvvəlcə Azərbaycan və Dağıstan feodallarına xəbərdarlıq
edərək tabe olmalarını tələb etdi və rədd cavabı aldı. Bu səbəbdən Ağa
Məhəmməd xan Qacar 1795-ci ildə Qafqaza yürüşə başladı və rəvandan keçərək
Qarabağa soxuldu. Şuşa qalası mühasirəyə alındı. Şuşanın 33 günlük
mühasirəsindən sonra uğursuzluğa düçar olan Ağa Məhəmməd xan Qacar Tiflisə
dorğu istiqamət götürdü. Azərbaycan xanları (Quba, Qarabağ, Talış) Qacardan
qorunmaq məqsədilə Rusiyadan yardım istədilər. 1796 - cı ildə rus qoşunu
Azərbaycana daxil olduğu zaman (general Valeriyan Zubovun başçılığı ilə) Ağa
Məhəmməd xan Qacar rana geri çəkildi. Ağa Məhəmməd xan Qacarın
Azərbaycana növbəti səfəri 1797-ci ilə təsadüf edir. 1796-cı ildə rus çariçası II
Ekaterinanın qəflətən ölümündən sonra taxta çıxan oğlu Pavel Rus qoşunlarını
Qafqazdan geri çağırdı. Bu fakt 1796-cı ildə randa şah taxtına keçən Ağa
Məhəmməd şah Qacara Azərbaycana yeni səfəri üçün münbit şərait yaratdı.
Ə
vvəlcə Şuşa üzərinə hücüm edərək qələbə qazandı. Lakin 1797-ci il iyulun 4-də
Ağa Məhəmməd şah Qacarın qəfildən öldürülməsi Qarabağ, Bakı , Gəncə, rəvan
və s. xanlıqlarının azad olmasına şərait yaratdı.
39.Азярбайжанын Русийа тяряфиндян ишьалынын башланмасы.
1801-жи ил сентйабрын 12- дя Шярги Эцржцстанын Русийайа бирляшдирилмяси
щаггында чар манифести елан олунду (Kartei-Kaxetiya çarlığı ləğv edildi). Шярги
Эцржцстандан асылы олдугларындан Газах вя Шямшяддил султанлыглары да(vaxtilə
Nadir şah bu torpaqları Kartei-Kaxetiya çarlığına vermişdi) Русийайа бирляшдирилди.
Бунунла да əslində Азярбайжанын Русийа тяряфиндян ишьалына башланылды. 1803-
1804-cü illərdə isə Gürcüstanın Merqeli, Quriya və meretiya ərazisi də Rusiyaya
qatıldı. Русийанын илк вахтлар ханлары мцхтялиф йолларла юз щимайясиня алmаг
жящдляри баш тутмадыгда Гафгазда рус гошунларынын баш команданы эенерал
Сисианов Азярбайжаны ишьал етмяк цчцн щярби ямялиййат planı işləyib hazırladı.
Gürcü əsilli Pavel Dmitrieviç Sisianov (Çiçişvili) 1802-ci ilin sentyabrinda
Qafqazın ali baş komandanı, Həştərxan general-qubernatoru və Gürcüstan hakimi
təyin olunmuşdu. 1803-жц илин martында рус гошунлары Алазан (Ганыг) чайы
сащилиндя вя Балакян йахынлыьында yerli Чар-Балакян щярби щиссялярини
мяьлубиййятя уьрадараг Балакяни talan етдиляр. Чар жамааты ися мцгавимят
эюстярмядян martın 29-da тяслим олмаьа мяжбур олдулар. Жар-Балакян
жамааты юз нцмайяндялярини 1803-жц ил апрелин 12-дя Тифлися эюндяряряк щяр ил
220 пуд ипяк вермякля вя рус гошунларынын орада йерляшдирилмяси шярти ил
мцгавиля баьладылар. Русийа щюкумяти ися Жар-Балакянин дахили ишляриня
гарышмамаг ющтялийини эютцрдц. Лакин чох кечмдян жар жамааты азадлыг
мцбаризясиня галхдылар.1803-cü ilin oktyabrında dağıstanlıların yardımı ilə Carda
üsyan qalxdı. Buna görə də 1804-жц илин йанвар айында рус гошунлары
Закаталайа сохулараг онлары мяьлуб етди. Lakin, bу дюйцшдя рус qoşunlarına
başçılıq edən эенерал Гулйаков dərədə pusquya düşdü və юлдцрцлдц.
Жар-Балакянин ишьалындан сонра эенерал Сисианов Эянжя ханлыьыны яля
кечирмяк мягсяди иля Жавад хана Русийа щимайясини гябул етмяк цчцн
тяклифляр məktublarla эюндярди (məktublar:23/02-1803; 29/XI-1803; 9,11,26,
29/XII-1803). Жавад хан онун истилачылыг тяклифлярини рядд етди. Жавад ханын
дюврцндя Газах, Шямкир, Шямшяддил вя ятраф яразиляр Эянжя ханлыьына дахил
едилмишди. Гарабаь ханлыьы иля мцнасибятляр сящмана салынса да Эцржцстан
Русийанын щимайясиня кечяркян Шямшяддиля эюря чар Эеорги иля Жавад хан
арасында ихтилаф йаранмышды.
1803-жц илин феврал-декабр айлары мцдятиндя Сисиановун Жавад хана
мцражиятляри щеч бир нятижя вермяди. 1803-жц илин декабрында Сисианов Жавад
хана тяслим олмаг щаггында ултиматум эюндярди. Сисиановун бу тякифи дя рядд
едилдикдян сонра ilk döyüşlər Gəncə yaxınlığındakı Quruqobu adlı yerdə baş
verdi. Sisanovun 6 batalyonluq piyada, 11 top, 3 eskadron, 2 kazak yüzlüyündən
ibarət nizami ordusu Gəncəni mühasirəyə aldı. 1804-cü il yanvarın 2-dən 3-ə keçən
gecə, müsəlmanların müqəddəs Ramazan ayının başa çatması ilə qeyd olunan
bayram gecəsi ruslar iki dəstə ilə Gəncəyə hücum etdilər. General Portnyagin Tiflis
darvazaları, general Karyagin isə Qarabağ darvazaları önundən Gəncə qalasına
soxuldular. Gəncə xanı Cavad xan və oğlu Hüseynqulu ağa döyüşdə
qəhrəmancasına həlak oldular. Ciddi müqavimətə baxmayaraq Qala alındı və
dağıdıldı. Döyüşdə gəncəlilərdən 250 няфяр щялак олду, 500 няфяр ясир алынды.
Шящяр чар гошунлары тяряфиндян ишьал олунараг инзибати идаряйя чеврилди. Эянжя
шящяринин ады dəyişdirilərək Ы Александрын арвадынын шяряфиня Йелизаветпол
адландырылды. Çox təəssüf ki, Azərbaycanın başqa xanları gğzləmə mövqeyi
tutdular. Kömək etmədilər.
Эянжянин тутулмасы рус гошунунун Азярбайжанын ичяриляриня доьру
ирялилямясини асанлашдырды. Çünki, artıq ruslar Azərbaycanın özündə dayaq
yaratdılar. Эянжя ханлыьындан асылы олан Самух щакими Ширин бяй щяр ил 1000
червон хяраж вермякля Русийанын щакимиййяти алтына кечмяси щаггында ющдялик
эютцрдц.
40. Биринжи Русийа – Иран мцщарибяси nin baş lanması. Гарабаь вя Шяки
ханлыгларынын Русийайа табе едилмяси
ХЫХ ясрин яввялляриндя рус гошунларынын Гафгазда щярби ямялиййатлары
Тцркийя вя Иранла йанашы, Инэилтяря вя Франсаны да наращат едирди. Бу Авропа
дювлятляри Тцркийя вя Ираны мцщарибяйя тящрик едяряк руслары Гафгаздан
чыхармаг истяйирдиляр. Car-Balakənin və Gəncə xanlığının Rusiya tərəfindən
işğalı ranı ciddi narahat etdi. Qafqazın tutulması ranın sərhədlərini qorxu altına
alırdı. Buna görə də Иран Русийайа юз гошунларынын Гафгаздан чыхармаг
тялябини верди. Рядд жавабы алдыгда 1804-жц илин ийунун 10-да Rusiyaya
мцщарибя елан етди. Cənubi Qafqaz uğrunda Rusiya ilə ran arasında müharibə
başlandı. Iran taxtının vəliəhdi Abbas Mirzənin komandanlığı altında 50 minlik
rəvan xanlığı istiqamətində hərbi əməliyyata başladı. Иряван галасыны яля
кечирмяк уьрунда дюйцшдя Сисиановун гошунлары мяьлуб олду. Иран гошунлары
ися иткийя мяруз галдыгларындан ирялиляйя билмядиляр.
1805-жи илдя Эянжя йахынлыьында йерляшян Сисианов Гарабаь ханы
Ибращимхялил хандан mövqeyini bildirməyi, əslində isə Русийанын щимайясиня
кечмясини тяляб етди. 1805-жи ил майын 14-дя Сисиановла Ибращимхялил хан
арасында Кцрякчай мüгавиляси баьланды. Бу мцгавиляйя эюря, Гарабаь
Dostları ilə paylaş: |