Microsoft Word Az?r Tarixi Cavablar az doc
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 43.XIX əsrin 30-cu ill ərind ə Şimali Az ərbaycanda çarizmin müst əml ək ə zülmün ə qar şı üsyanlar
42.Икинжи Русийа-Иран мцщарибяси. Тцркмянчай мцгавиляси Гафгазын Русийанын табелийиня кечмяси иля разылашмайан Иран щюкумяти Gülüstan müqaviləsi bağlasa da fürsət gözləyərək Русийа иля мцщарибяйя щазырлашырды. 1814-жц илдя Инэилтяря Иранла баьладыьы мцгавиляйя ясасян Ирана щярби мцшавирляр эюндярир, силащла тямин едирди. Эцлцстан сцлщцнцн шяртляриня йенидян бахылмасы щаггында Иранын Русийайа тяклифляри вя онлар арасында апарылан данышыглар щеч бир нятижя вермирди. Руийада 1825-ci il dekabrın 14-də баш вермиш декабристляр цсйанынын юлкядя дахили чякишмяляр йарадажаьыны эцман едян Иран Rusiyaya qarşı Qafqaz (əslində Azərbaycan) uğrunda yeni müharibəyə başladı. Vəliəhd Abbas Mirzənin komandanlığı ilə 60 minlik ran ordusu 1826-жы ил ийулун 16-да Гарабаь вя Шуша галасы истигамятиндя щцжума кечди. Iran qoşunları Шушаны 48 эцн мцщасирядя сахласалар да тута билмядиляр. Иран гошунлары Лянкяран, Сялйаны ишьал етдиляр. Иран гошунлары иля Азярбайжана гайытмыш ханлар ящалинин кюмяклийи иля Шамахы, Эянжя, Шякини яля кечиряряк юз ханлыгларыны бярпа едя билдиляр. Lakin general Yermolovu əvəz etmiş general Paskeviçin komandanlıq etdiyi Русийа ордусу якс-щцжума кечяряк 1826-жы ил сентйабрын яввялляриндя Шамхор йахынлыьында Иран гошунларыны аьыр мяьлубиййятя уьратдылар. Аббас Мирзя Шуша галасынын мцщасирясиндян ял чякиб Эянжя истигамятиндя щярякят етди. 1826-cı il sentyabrın 13-də Эянжя йахынлыьында да руслар цстцнлцк газандылар. Чар Русийасынын qарятиня гаршы Эянжя ящалисинин цсйаны йатырылды. Йалныз Лянкяран ханлыьы щяля ки, Иран гошунларынын табечилийиндя галырды. 1827-ci il iyulun 26-da рус гошунлары Нахчыван ханлığıны, 1827-ci il oktyabrın 1-də isə rəvan qalasını ишьал едяряк Азярбайжанын жянуб торпагларына щцжума кечдиляр. 1827-ci il oktyabrın 13-də Təbriz tutuldu. 1828-ci il yanvarın 28-də Urmiya, fevralın 8-də isə Ərdəbil tutuldu. Рус гошунларынын Хой,Тябриз, Урмийа вя Ярдябии тутмасы иля Иран щюкумяти горхуйа дцшряк сцлщ тяклиф етди. 1828-жи ил февралын 10-да Тябриз йахынлыьында Тцркмянчай кяндиндя ran və Русийа arasında мцгавиля имзаланды. Тцркмянчай мцгавилясиндя рус йазычысы А.С.Грибойедов вя Азярбайжан mütəfəkkiri rus komandanlığında tərcüməçi işləyən А.А.Бакыханов да иштирак етмишляр. Мцгавиляйя эюря Иряван вя Нахчыван ханлыглары da Русийанын тяркибиня гатылды. Иран щюкумяти Шимал ханлыгларынын Русийанын тяркибиня кечмяси иля разылашды. Эцлцстан мцгавиляси иля рус тажирляриня верилмиш имтийазлар, Хязяр дянизиндя йалныз рус донанмасынын сахланылмасы щцгугу тясдиг едилди. Щямчинин, Иран Русийайа 20 млн. манат müharibə тязминатı юдямяли idi. Tязминат юдяниляня гядяр рус гошунлары Азярбайжанын жянуб торпагларында галмалы иди. Мцгавилядя ящалинин Ирандан Гафгаза вя Гафгаздан Ирана сярбяст эялиш-эедишиня ижазя верилирди. Азярбайжанын шимал торпагларынын Русийа тяряфиндян ишьалы иля Азярбайжан халгы юз дювлят мцстягиллийини итирди, Русийанын хаммал базасына вя сатыш базарына чеврилди, игтисадиййаты мцстямлякя характери алды. Müqavilənin bir bədnam bəndi isə Azərbaycan üçün sonralar böyük bəlalar yaratdı. Həmin bəndə görə ran ərazisindəki xristian əhalinin Rusiya imperiyası ə razisinə köçürülməsinə icazə verilir, Bunun üçün kifayət qədər torpaq sahələri, pul vəsaiti ayrılırdı. Bu xristian əhali ermənilərdən ibarət idi. Eyni şərt Rusiya ilə Türkiyə arasındakı 1828-1829-cu illərin müharibəsinin nəticəsini nizama salan Ədirnə müqaviləsində də əks olunmuşdur. Türkiyə ə razisindəki erməni əhalisində Rusiya köçməsinə şərait yaradıldı. Rusiya ərazisi dedikdə əlbəttə əsasən Azərbaycan torpaqları nəzərdə tutulurdu.
43.XIX əsrin 30-cu illərində Şimali Azərbaycanda çarizmin müstəmləkə zülmünə qarşı üsyanlar Car-Balakən üsyanı.1803-cü il “Andlı öhdəliyinə” əsasən Rusiyanın tərkibinə daxil edilən Car-Balakən camaatları öz daxili müstəqilliyini saxlamışdı. Lakin 1830-cu il martın 4-də verilmiş yeni “Qaydalar”a görə Car-Balakən camaatlarının daxili müstəqilliyi ləğv edilir və onların idarə olunması 9 nəfərdən ibarət Müvəqqəti idarə orqanına tapşırılırdı. Çar hökumətinin bölgəyə qoşun yeritməsi və camaatları tam hüquqsuz bir vəziyyətə salması Car-Balakən əhalisini üsyana başlamağa vadar etdi. Şeyx Şaban və Həmzət bəyin başçiliğı ilə üsyançılar Yeni Zaqatala yaxınlığında rus ordusunu darmadağın etdilər.Rus komandanlığı bir qədər sonra əlavə quvvələr gətirilməsi, ağır toplardan istifadə olunması və üsyan rəhbərlərinin ələ keçirilməsı hesabına azadlıq hırəkatını yatıra bildı.Üsyançılara qarşı kütləvi cəza tədbirləri həyata keçirildi Bir çox kəndlər yer üzündən silindi,
1000-dən çox üsyançı ailəsı Alazan çayının sahilində boş torpaqlara sürğün edildi.1832-cı ıldə Car-Balakəndə Həmzət bəyin başçiliğı ilə ikinci üsyan da yatırıldı.
komendantı mayor lyinskinin xana məxsus əmlakların üçdə ikisini müsadirə etməsi Mir Həsən xanı ruslardan narazı salmış və o Qaçarların idarə etdiyi Qızılbaş Dövlətinə sığınmışdı.Rus idarəçiliyi Lənkəran əhalisinə böyük sıxıntı, əzab- ə ziyyət və zülm gətirmişdi. Ali zümrənin nümayəndələri idarəçillik işlərindən uzaqlaşdırılır, din xadimlərini əhali içərisində nüfüzdan salan addımlar atılırdı. Hökümətin talan səviyyəsinə qaldırılmış vergi siyasəti Lənkəran əyalətində daha amansız və indiyədək görünməmiş bir şəkil almışdı. lyinskinin əmri ilə 20 nəfəri istintaqsız və məhkəməsiz dənizdə batırıb öldürmüşdülər. Bəd əməllərində ondan geri qalmayan yeni komendant Korniyenko əhali üzərinə qanunsuz olaraq ikiqat vergi qoyaraq mənimsəmişdi. Əhalinin böyük hissəsinin müstəmləkə rejiminə qarşı nifrətlə dolduğunu görən xan tərəfdarları Azərbaycanın cənubuna məktub göndərərək Mir Həsən xanı ruslara qarşı hərəkata başçılıq etmək üçün Lənkərana çağırdılar. 1831-ci il martın 5-də Mir Həsən xanın Lənkərana gəlməsi ilə əyalətin mahallarının çoxunu üsyan bürüdü. Üsyanda ali zümrənin nümayəndələri kəndlilərlə bir cəbhədə çıxış edirdi. Lənkəran şəhərini ələ keçirə bilməyən üsyançılara qarşı Şamaxı, Şəki, Dərbənd şəhərlərində yerləşdirilən rus qoşunlarını səfərbər edən hökümət 1831-ci il aprelin əvvəlində üsyanı yatırmağa nail oldu. Xan yenidən Qacarlara sığınmaq məcburiyyətində qaldı. ki aya qədər davam edən Lənkəran üsyanı məğlubiyyətə uğradı.
çevrilmişdi. Quba əyalətinin başında çar hökümətinin ən yaramaz kadrlarından biri sayılan komendantGimbut dururdu. Bu çar məmuru əhali üzərinə ağır vergilər qoyur, vergiləri iltizama verir, sakinləri qanunsuz mükəlləfiyyətlərə cəlb edir və vəzifəsindən şəxsi tamahı xatirinə sui-istifadə edirdi.1837-ci ildə Qafqazın baş komandanının Varşavadakı atlı müsəlman alayı üçün Quba əyalətindən 36 atlı toplanması haqqında tələbi əhalinin səbr kasasını daşdırdı. Əhali hökümətdən atlı yığılmasının dayandırılmasını, komendant Gimbut və onun əlaltıları olan yerli bəylərin işdən götürülməsini və vergilərin azaldılmasını tələb edir. Hərbi dairə rəisi tələbləri yerinə yetirməyə söz versə də konkret hər hansı bir addım atmaq fikrində deyildi. 1837-ci ilin avqustun 21-də Qubada Rusiyanın müstəmləkə zülmünə qarşı başlanan hərəkat tezliklə silahlı üsyana çevrildi. Quba üsyanı özünün genişliyinə, ə hatə dairəsinə və iştirakçıların sayına görə digər üsyanlardan fərqlənirdi. Üsyançıların sayı 12 min nəfərə çatırdı. Üsyanın başlıça hərəkətverici qüvvəsi kəndlilər olsa da, Quba bəylərinin böyük hissəsi də üsyana qoşulmuşdu. Hərəkat iştirakçıları üsyan rəhbəri Hacı Məhəmmədi Qubanı idarə etmək üçün hətta xan seçmişdilər. Hərəkata başçılıq etmək üçün yaradılmış Hərbi Şuranın hazrıladığı plana əsasən avqustun 30-da üsyançılar Quba şəhərini mühasirəyə aldılar.Yarəlinin başçılıq etdiyi üsyançılar dəstəsi şəhərlilərin köməyi ilə Qubaya daxil olaraq şəhər məhkəməsinin binasını ələ keçirtdilər. Üsyançılar şəhər uğrunda ağır döyüşdə mərdliklə vuruşsalar da uğur qazana bilmədilər Sentyabrın 5-də rus qoşunu üsyançıları şəhərdən çıxara bildi. Hökümət hərəkatın fəal iştirakçılarına divan
Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|