özünüidarə icra bələdiyyəsinin orqanı şəhər bələdiyyə rəisi və 4 il müddətinə
seçilən duma üzvlərindən ibarət idi. 19-cü yüzilliyin ikinci yarısında şəhərlərin
çoxunun xarici görkəmi xeyli dəyişmiş, yeni tipli evlər tikilmiş, yollar salınmışdı.
Bu baxımdan Bakı şəhəri xüsusilə fərqlənirdi. Şəhər əhalisinin tərkibi də
dəyişilirdi.
47. XIX ə srin ikinci yarısında Ş imali Azə rbaycanda qeyri-neft sə naye
sahə lə ri
XIX əsrin ikinci yarısında Neft sənayesi ilə yanaşı, Azərbaycanda dağ-
mədən və emaledici sənayenin digər sahələri də inkişaf edirdi. Maraqlıdır ki, bu
sənaye müəssisələrinin bir hissəsi şəhərlərdə deyil, qəzalarda, kəndlərdə,
dəmiryolu stansiyaları yaxınlığında yerləşirdi. Belə iri kapitalist müəssisələrindən
biri Gədəbəydəki misəridən zavod idi. Orada misəridən zavodun tikintisinə 60-cı
illərin ortalarından başlayır. Prussiya təbəəsi Volter Simens 1865-ci ildə burada
misəridən iri bir zavod tikdirdi. V.Simens 1883-cü ilin yayında Qalakənd çayı
yaxınlığında ikinci misəridən zavod tikdirdi. Simens mədəndən filizi zavodlara
daşımaq üçün darxətli dəmiryolu çəkdirmiş və bu yolu Qalakənd zavoduna qədər
uzatmışdır.
1889-cu ilə qədər Dəllər stansiyasından nefti və mazutu dəmir boçkalarda
Gədəbəyə furqonlarla daşıyırdılar. Simens Dəllər stansiyasından Çardaxlı kəndinə
qədər 21 verst məsafədə boru çəkdirdi. Misin əridilməsi üçün hər il 330 min pud
dəmir filizi lazım gəlirdi ki, həmin filiz də Gədəbəydə çıxarılırdı.
Neft və kimya sənayesinin inkişafı Bakıda metal emalı sənayesinin
inkişafına səbəb oldu. Demək olar ki, hər bir neft şirkətinin mexaniki zavodu və ya
emalatxanası vardı. Mexaniki istehsalın tərkib hissələrindən biri gəmiqayıran və
təmiredən zavodlar idi. 90-cı illərin sonlarında isə A.Dadaşovun gəmi təmiri
zavodu və başqaları yarandı. 1900-cü ildə Bakıda 9 gəmitəmiri müəssisəsi vardı.
Kapitalizmin inkişafı tikinti materialları sənayesinin də inkişafını
sürətləndirdi. Abşeronun daş karxanalarından tikinti daşları çıxarılmağa başlandı.
Bakıdakı elektrik stansiyaları öz gücünə görə Peterburq və Moskvadan sonra
Rusiyada üçüncü yeri tuturdu. 1861-ci ildə Nuxada fəaliyyətə başlayan ipəkçilik
fabrikində 432 dəzgah və 64 hovuz vardı. Dəzgahlar buxar mühərriki ilə hərəkətə
gəlirdi. Bu tip iri fabriklər Şuşada və Ordubadda da fəaliyyət göstərirdi. Ön
Qafqazdan ixrac olunan ipəyin 90%-i Azərbaycanın payına düşürdü. Bakıda,
Şə
kidə, Şamaxıda tütün fabrikləri var idi. Şərabçılıq da xeyli inkişaf etmişdi. 1882-
ci ildə Elenondorfda (indiki Göy-göl) alman kolonistlərindən Forer qardaşları
şə
rabçılıqla məşğul olan ticarət-sənaye aksioner cəmiyyəti yaratmışdı.
Pambıq istehsalının və toxuculuq sənayesinin inkişafı 70-90-cı illərdə
Azərbaycanda pambıq təmizləyən zavodların sayca artmasına səbəb oldu. Bakı və
Gəncə quberniyalarında 90-cı illərin sonunda 27 pambıqtəmizləyən zavod vardı.
Sənaye sahələri içərisində Naxçıvanda daş duz, Bakı ətrafı göllərdə
(Masazır, Zığ və s.) şor duzun çıxarılması və emalı da xüsusi yer tuturdu.
80-ci ilin əvvəlində balıq sənayesində müqaitə sisteminin ləğv olunması
balıqçılığın inkişafına yaxşı təsir edir. ΧΙΧ əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın
qəzalarını bir-biri ilə və onları dəmir yolu stansiyaları və dəniz limanları ilə
birləşdirən yollar çəkildi. 1878-1880-ci illərdə Bakını Sabunçu, Suraxanı və
Balaxanı neft mədənləri ilə birləşdirən dəmir yolu xətti çəkildi. 1879-cu ilin
dekabrında Tiflisdən Bakıya 515 km uzunluğunda dəmir yolu xəttinin çəkilişinə
başlanıldı və 1883-cü il mayın 8-də istifadəyə verildi. 1900-cu ildə isə Azərbaycanı
Rusiya ilə birləşdirən Biləcəri-Dərbənd-Port-Petrovski (Mahaçqala) dəmir yolu
xətti istifadəyə verildi.
90-cı illərin sonunda Xəzərdə maye yükü daşıyan gəmilərin sayı 350-yə
çatırdı. Hələ XIX əsrin 40-cı illərində Xəzər dənizində ilk paraxodlar
işləməyə başladı. 1859-cu ildə Bakıda böyük liman tikintisi başlandı. 1860-cı
illərin əvvəllərində fəaliyyətə başlayan “Qafqaz və Merkuri” aksioner
cəmiyyətinin gəmiləri Azərbaycan limanlarına daxil olmaqla ran və
Həştərxan arasında üzürdü. Bakıda və qəzalarda kapitalist sənayesinin inkişafı
rabitənin də inkişafına kömək etdi. 1863-cü ildə yaradılan Qafqaz poçt
idarəsinin dörd idarəsindən biri Bakıda yerləşirdi. 60-70-ci illərdə Göyçayda,
Ağdaşda, Zaqatalada, Culfada, Ordubadda poçt idarələri təşkil edildi. 1864-cü
ildə Tiflislə Naxçıvanı, 1868-ci ildə Tiflislə Bakı, Nuxa, Gəncə və başqa
şə
hərləri Teleqraf xətti birləşdirdi. Bakıda telefonlar 1886–cı ildə çəkildi.
Dəmir yolu çəkildikdən sonra rabitənin inkişafı sürətləndi.
Bununla yanaşı Azərbaycanda bir sıra şosse yolları da şəkilmişdi.
48. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti
Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi həyatında baş verən dəyişikliklər ΧΙΧ
ə
srin ikinci yarısında mədəniyyətdə də əksini tapırdı. Əsrin birinci yarısında
fəaliyyət göstərən məktəblər və mədrəsələr yenə qalmaqda idi.
Rusiyada həyata keçirilən məktəb islahatları 70-ci illərdən başlayaraq
Azərbaycanda ibtidai təhsil sahəsində canlanmaya səbəb oldu. Məktəbdə
təhsil müddəti dörd il idi. Tədris planına ana dili, şəriət, rus dili, hesab,
coğrafiya, tarix, nəğmə, təbiətşünaslıq fənləri daxil idi. 1887-ci ildə Bakıda
Rus-Azərbaycan məktəbi açıldı. Onun rəhbərləri S.M.Qənizadə və H.
Mahmudbəyov idi.
1864-cü ildə Zaqatalada təhsil müddəti bir il olan qız məktəbi açıldı.
Naxçıvan, Yelizavetpol, Şamaxı, Nuxa, Şuşada dördsinifli qəza məktəbləri
(cəmisi 5) açılmışdı. XIX əsrin 70-ci illərində Yelizavetpolda orta məktəb,
Bakıda Real məktəb və s. açılmışdı.
1876-cı ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası təşkil
olundu. 1879-cu ildə həmin seminariyada Azərbaycan bölməsi yaradıldı.
1896-cı ildə Bakıda H.Z.Tağıyev öz puluna qızlar məktəbi açdı.
Kitabxanalar açılırdı. Məsələn N.Nərimanov 1894-cü ildə qiraətxana açdı.
ΧΙΧ əsrdə Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai fikirin inkişafı
M.F.Axundovun adı ilə bağlıdır. Onun yaradıcılığı və dünyagörüşü ΧΙΧ əsrin
60-70-ci illərində fəlsəfi fikir tarixində bütöv hadisə idi. O, həm də
Azərbaycanda dramaturgiyanın banisi hesab olunur (altı komediyası).
ΧΙΧ əsrin ikinci yarısında poeziya əsas etibarilə dörd qol üzrə – yazılı
ə
dəbiyyatda aşıq şeri, realist satirik cərəyan, qəzəl şeiri və dini mərsiyyə şeiri
– inkişaf edirdi. Bu dövrün xalq aşıqlarından Dədə Ələsgər, aşıq Nəcəfqulu,
Hüseyn Bozalqanlı, Çoban Əfqan, Mola Cümə və başqaları böyük şöhrət
qazanmışdı.
Qəzəlçiliyin geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq Bakıda, Şamaxıda,
Qarabağda, Lənkəranda, Ordubadda şairlərin bir sıra ədəbi məclisləri təşkil
olunmuşdu. Şuşadakı «məclisi-üns» ədəbi məclisin üzvlərindən biri xan qızı
Xurşidbanu Natəvan (1832-1897) idi.
Bu dövrdə realist satirik poeziyanın ən görkəmli nümayəndəsi
S.Ə.Şirvani idi. O, zəngin irs qoyub getmişdi.
1875-ci il iyunun 22-də H.B.Zərdabinin «Əkinçi» qəzetinin birinci
nömrəsi çapdan çıxdı. 1877-ci il sentyabrın 29-dək çap olunan «Əkinçi»
qəzeti ayda iki dəfə 300-400 tirajla çap olunmaqla cəmi 56 nömrəsi çıxmışdı.
1873-cü il martın 22-də M.F.Axundovun “Hacı-Qara” komediyası tamaşaya
qoyulmuşdu. Bu işdə H.B.Zərdabinin böyük rolu olmuşdu. Bununla
Azərbaycanda Teatr sənətinin əsası qoyulmuşdu.
1879-cu ildə Tiflisdə Azərbaycan dilində «Ziya» adlı yeni qəzet
çıxmağa başladı. 1880-ci ilin sonunda «Ziya» qəzeti «Ziyayi Qafqaziyyə» adı
ilə çıxmağa başladı. Onun nəşri 1884-cü ilin iyun ayına qədər davam etdi. 70-
90-cı illərdə Bakıda burjuaziyanın vəsaiti ilə onun ideologiyasını təbliğ edən
bir sıra («Bakinskiye izvestiya», «Kaspi» və s.) qəzetlər nəşr edilirdi. 1873-cü
ildə Bakıda çalışan bir sıra ziyalının təşəbbüsü ilə Milli teatr yaradıldı.
ΧΙΧ əsrin ikinci yarısında musiqi ifaçılığı sahəsində istedadlı ustalar
yetişmişdi. Onların sırasına Xarrat Qulu, Sadıqcan, Hacı Hüsü, Cabbar,
Qaryağdı, Ələsgər Abdullayev, Keçəçi Məmməd və onlarla başqaları daxil idi.
Keçmiş əsrlərdə tikilmiş abidələrin bərpası sahəsində də iş aparılırdı. 50-ci
illərdə Şəkidə xan sarayının bərpası başa çatdırıldı. Rəssamlıqda və təsviri
sənətdə M.M.Nəvvabın, X.Natəvanın, M.Q. rəvaninin əsərləri marağa səbəb
olurdu.
49.XX ə srin ə vvə llə rində Ş imali Azə rbaycanda kə nd tə sə rrüfatı.
Aqrar qanunlar.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndlilərinin əsas məşğulliyyəti əkincilik
və maldarlıq olaraq qalırdı. 1900-1903-cü illərdə Azərbaycanda ildə orta hesabla
50 mln. puda qədər taxıl istehsal olunurdu. 1913-cü ildə Azərbaycanda 60 milyon
puda qədər taxıl əldə edilmişdi. Bunun 41 milyon pudunu buğda, 12 milyon
pudunu arpa, 5,5 milyon pudunu düyü və s. təşkil edirdi. Bu dövrdə barama
istehsalı və ipəkçilik üzrə də Azərbaycan Zaqafqaziyada mühüm yer tuturdu.
Rusiya sənayesinin mahlıca olan tələbatının artması nəticəsində Azərbaycanda
pambıqçılıq təsərrüfatı da genişlənməkdə idi. Yelizavetpol quberniyasının 8
qəzasından 6-sında pambıq becərilirdi. Bakı quberniyasının Cavad və Göyçay
qəzalarında pambıqçılıq daha çox inkişaf etmişdi.
Torpağın əsas hissəsi (750 min desyatindən çox) mülkədarların əlində idi.
1900-1913-cü illər arasında pambıq əkini sahələri 9 min desyatindən 105 min
desyatinə qədər artmışdır. Rusiya sənayesinin pambığa olan tələbatı artmışdı.
Azərbaycanda kənd təsərüfatı sahələrindən biri olan tütüncülik, keçən
ə
srlərdə olduğu kimi, yenə də Zaqatala dairəsi, Quba, Nuxa qəzalarında inkişaf
etdirilirdi. Azərbaycanın kənd təsərrüfatında mühüm yeri olan bağçılıq və
üzümçülüklə isə əsasən Yelizavetpol quberniyasının Şuşa, Yelizavetpol, Qazax və
Ə
rəş qəzalarında, Bakı quberniyasının Göyçay, Bakı, Şamaxı qəzalarında məşğul
olurdular. 1903-cü ildə Bakı quberniyasında bağların sahəsi 10948 desyatinə,
Yelizavetpol quberniyasında isə 11835 desyatinə bərabər idi.
Bu dövrdə ipəkçilik, tütünçülük, bağçılıq və üzümçülük, maldarlıq da xeyli
inkişafa malik idi.
Lakin bu dövrdə dövlət xəzinəsinə, bəylərə, mülkədarlara və sələmçilərə ağir
verği və mükəlləfiyyətlər ödəyən Azərbaycan kəndlilərinin vəziyyəti çarizmin
milli-müstəmləkə siyasəti ilə daha da ağırlaşmışdı. 1900-cü il mayın 1-də çar
hökumətinin guya azərbaycan kəndlilərinin torpaq problemini həll etmək üçün
dövlət kəndlilərinə töycü (məhsul vergisi) ödəmək şərtilə xəzinə torpaqlarından
daimi istifadə etmək hüququnu verdi. Lakin əslində bu xüsusi mülkiyyət hüququ
deyil, yalnız xəzinənin xeyrinə ağır töycülər ödəmək şərtilə torpaqdan daimi
istifadə etmək hüququ idi.
Azərbaycan kəndlilərinin vəziyyətini çarizmin milli ucqarlarda yeritdiyi
müstəmləkəçi torpaq siyasəti daha da ağırlaşdırırdı. Kəndli torpaqları bəy və
mülkədarlar tərəfindən zəbt olunmaqla yanaşı, Rusiya imperiyası 1830-cü illərdən
etibarən minlərcə rus kəndlisini münbit Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirməyə
başlamışdı. Bununla yanaşı Türkmənçay və Ədrinə müqavilələrinin müvafiq
bəndlərinə əsasən ran və Türkiyədən Azərbaycan ərazisinə çoxsaylı erməni əhalisi
də köçürülmüş, XIX əsrin 20-ci illərindən alman kolonistlərinə Azərbaycanda
torpaq sahələri ayrılmışdır. Beləliklə, əksər münbit torpaqlar əcnəbilərə
paylanmışdır. Bu isə yerli əhalinin sosial-iqtisadi, sonralar isə ictimai durumuna
mənfi təsir göstərmişdi.
Ə
ldə olan torpağın da 70%-dən çoxu dövlətin əlində idi. Təkcə Yelizavetpol
quberniyasında torpaqsız kəndlilərin sayı 1907-ci ildə 110 min nəfərə çatdı. Şuşa
qəzasında 38 min kəndli müflisləşmişdi. Çar höküməti müxtəlif qanun və
qaydalarda bu sahədə vəziyyəti nizama salmağa çalışsa da vəziyyəti nizamlamaq
mümkün olmamışdır. Bunlara 1900-cü ilin 1 may, 1903-cü ilin 21 aprel, 1905-ci
ilin noyabr tarixli “qanun” və “qərarları” misal gətirmək olar.
1911-ci ildə “Qafqazda kəndi məsələlərinin nizamlanması haqqında“ qanun
layihəsi Nazirlər Sovetindən baxılaraq III Dövlət Dumasına təsdiqə verildi. 1912-
ci il dekabrın 19-da Dövlət Duması tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra qanun
Dövlət Şurası tərəfindən qəbul olundu. 1912-ci il dekabrın 20-də çar II Nikolay
tərəfindən imzalandıqdan sonra qanun qüvvəsinə mindi. Bu qanunda əslində icma
torpaqlarının ləğv olunması və kəndlilərin icmadan çıxması nəzərdə tutulurdu.
Həmin qanunla 1 yanvar 1913-cü ildə Cənubi Qafqazın öz pay torpaqlarını
məcburi qaydada satın almalı idi. Bu qanun Azərbaycanın Zaqatala dairəsi və
Dağıstan vilayəti üçün 7 iyul 1913-cü ildə tətbiq olundu. Kəndlilərin asılığına son
qoyuldu.
50. XX ə srin ə vvə llə rində Ş imali Azə rbaycanda siyasi partiyaların yaranması
1900-1903-cü illərin sənaye böhranı bütövlükdə Rusiya imperiyası, o
cümlədən Azərbaycanda siyasi mübarizəni kəskinləşdirmişdi. Fəhlə hərəkatı
genişlənir, eyni zamanda partiyalaşma prosesi gedirdi. Belə bir şəraitdə bir sıra
siyasi təşkilatlar - Difai, Qeyrət, Müadafiə, ttifaqi-müsəlman, Hümmət, Müsavat
kimi siyasi partiyalar və təşkilatlar yaradılmışdı.
1901-ci ilin yazında Rusiya Sosial–Demokrat Fəhlə Partiyasının Bank
komitəsi yarandı. 1902-ci ilin aprelində Bakıda ilk kütləvi fəhlə nümayişi baş
verdi. 1903-cü ilin yayında Bakıda ilk ümumi tətil başlandı. Iyulun 4-də hərəkat
ümumBakı miqyasını aldı. Fəhlələr 8 saatlıq iş günü əmək haqqının artırılması, iş
şə
raitinin yaxşılaşdırılmasını və s. tələb edirdi.
Birinci Rus burjua demokratik inqilabı gedişində, 1905-ci il oktyabrın 17-də
çar II Nikolay “Manifest” imzaladı. Söz, mətbuat, yığıncaq, ittifaq, partiya
yaratmaq, Dövlət Duması çağırmaq haqqında söz verildi. Bundan istifadə edərək
müxtəlif istiqamətli qüvvələr bir sıra partiya və təşkilatlar yaratdı. Məsələn, “17
oktyabr ittifaqı”, “Kadetlər” (konstitusiya-demokrat partiyası). Hümmət, RSDFP-
nin Bakı Komutəsi leqal iş şəraitinə keçdi. 1905-1907-ci il I rus inqilabının təsiri
altında Umumrusiya müsəlmanlarının siyasi təşkilatı olan « ttifaqi-müsəlman» -
Ümumrusiya Müsəlman ttifaqı yarandı.
1905-1906-cı illərdə Əhməd bəy Ağayevin təşəbbüsü ilə rus-erməni
birliyinə qarşı mübarizə təşkilatı kimi «Difai» (dəf etmək-qarşısını almaq) siyasi
təşkilatı yaradıldı. Onun tərkibinə Əhməd bəy Ağayev, Qarabəy Qarabəyov,
Məmməd Həsən Hacinski və b. daxil idilər.«Difai»nin fəaliyyəti1912-1917-ci
illərə qədər davam etmişdi.
1905-ci ildə Gəncədə “Qeyrət” Partiyası yaradıldı. “Qeyrət” Partiyasının
ideyası-muxtariyyət
və
Rusiyanın
federativ
quruluşu
idi.
Partyianın
lideləriA.Xasməmmədov, N. Yusifbəyli olmuşdur. “Qeyrət” Partiyası 1908- 1912-
ci illərədək fəaliyyət göstərmişdir.
1907-ci ildə “Müadfiə” partiyası yarandı. Partiyanın rəhbəri I Dövlət
Dumasının deputatı smayılxan Ziyadxanov idi. Müdafiə partiyanın ideyası
mülkədar torpaqlarının kəndlilər arasında bölüşdürülməsi, müsəlmanlar arasında
ictimai birliklərin yaradılması, onların maarifləndirilməsi idi. “Müdafiə” partiyası
1908-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir.
Azərbaycanda milli hərəkatın rəhbəri olmuş “Müsavat” (bərabərlik)
partiyası 1911-ci ildə yaradılmışdı. (yaradanlar: Tağı Nağı oğlu, Məmməd Əli
Rəsulzadə, Abbas Kazımzadə). Partiyanın ideya rəhbəri olan Məmməd Əmin
Rəsulzadə bu zaman siyasi mühacirətdə idi. 1913-cü ildə M.Rəsulzadə Rusiyadakı
ə
fv ümumi ilə əlaqədar olaraq mühacirətdən geri dönür və həmin vaxtdan
«Müsavat»a rəhbərlik edir. Partiya qeyri-leqal idi və 1917-ci ilin fevralına qədər
gizli, ciddi məxfilik şəraitində işləmişdi. «Müsavat»ın ilk proqramı 1912-ci ildə
qəbul edilərək, kitabça şəklində çap olunmuşdu. Proqramda millətlər arasında fərq
qoymadan bütün müsəlman xalqlarının birləşməsi, müstəqillik uğrunda mübarizə
aparan müsəlman ölkələrinə maddi və mənəvi kömək göstərilməsi və s. kimi
vəzifələr yer almışdı.
Dostları ilə paylaş: |