E.ə. IX əsrdə Urartu dövlətinin yaranmasından sonra Manna üzərində Assuriya
və Urartu arasında siyasi rəqabət güclənməyə başladı. E.ə. IX əsrin əvvəllərində
Urartu hökmdarı şpuini (e.ə. 825 – 812) Mannanın qərb ərazilərini işğal etdi.
Assuriya tərəfindən Manna ərazilərinin geri qaytarılmasına baxmayaraq Urartunun
hərbi müdaxiləsi e.ə. 812 – ci ildə də davam etdi.
E.ə VIII əsrin birinci yarısında Assuriya dövləti siyasi böhran keçirdiyi zaman
Manna ərazisinə Urartu təzyiqləri daha da artdı. Xüsusilə I Argişti (e.ə.781 –
760) e.ə. 779 - 774 illər arasında Manna ərazisinə hərbi işğallar həyata keçirdi.
Urartu hökmdarı II Sarduri sələflərinin işini uğurla başa çatdiraraq e.ə . VIII əsrin
40 – cı illərində Mannanı demək olar ki, Urartudan asılı hala saldı.
E.ə. VIII əsrdə Manna uğrunda Assuriya – Urartu rəqabəti yeni mərhələyə
qədəm qoydu. Assur hökmdarı III Tiqlatpalasar (e.ə . 744- 727) Assur dövlətinin
siyasi nüfuzunu möhkəmləndirərək əzəli rəqibi olan Urartuya qarşı hərbi
ə
məliyyatlara başladı. Mannanın Mazamua ərazisini ələ keçirərək Urartunu bu
ə
razidən uzaqlaşdırdı. Assur dövləti Mannanın mərkəzləşdirmə siyasətinə
hörmətlə yanaşaraq qalan ərazilərə toxunmadı. Assuriyanın dəstəyindən istifadə
edən ranzu Assur meylli siyasət yürüdərək Manna vilayətlərini öz əlində
cəmləşdirə bildi. Lakin bu vəziyyətlə Urartu razılaşmadı.
Urartu hökmdarı I Rusa (e.ə.730 – 714) Manna daxilində ixtişaşlar yaradaraq
Manna dövlətini zəifləməsinə çalışırdı. Uratunun bu siyasətinə cavab olaraq
Assur hökmdarı II Sarqon (e.ə. 722 - 705) e. ə 716 – cı ildən başlayan hərbi
müdaxiləsi Mannada Urartu meylli siyasi dairələrin fəaliyyətini zəiflətməyə və
Mannada Assur mövqeyini möhkəmləndirməyə və Urartunu birdəfəlik bu
ə
razilərdən uzaqlaşdırmağa yönəlmişdi. Nəhayət , e.ə .714 – cü ildə I Rusanı ağır
məglub edərək Assurya hökmdarı məqsədinə nail oldu və həmin tarixdən
etibarən Urartunun Manna ərazilərinə basqınlarına son qoyuldu.
8.Midiya dövlətinin yaranması. Kiaksarın Midiya dövlətini
güclə
ndirilmə
si
Midiya haqqında ilk məlumatlar e.ə.IX əsrə aiddir. E.ə.IX - VIII
ə
srdə Midiya ərazisi kiçik vilayətlərə bölünmüşdu və ayrı-ayrı hakimlər
tərəfindən idarə olunurdu. Midiya e.ə.IX əsrin II yarısından etibarən
xarici müdaxilələrə məruz qaldı. Xüsusulə Assuriya Midiya ərazisini ələ
keçirməyə çalışırdı.
Midiya tayfalarını birləşdirərək yeni dövlətin əsasını qoyan
Deyokdan sonra Fraorta (e.ə.675-653) onun işini davam etdirmişdir.
Fraorta həm xarici hərbi müdaxilələrin qarşısını aldı və həmçinin
Midiyanı vahid mərkəzdə birləşdirməyə nail oldu. Lakin Fraortanın
Asuriya və Skif çarlığı ilə apardığı mübarizə uğursuz oldu. Nəticədə
Fraorta öldürüldü və Midiya Skif çarlığından asılı hala düşdü.
E.ə. 625 – ci ildə hakimiyyətə gələn Midiya hökmdarı Kiaksar əvvəlcə
skiflərin Midiya ərazisindən çıxarılmasına nail oldu və hətta öz
ə
razilərini cənub - şərqdə yerləşən fars torpaqlarına qədər genişləndirdi.
Yeni Midiya hökmdarı Assur ağalığına son qoymaq üçün Babilistan
hökmdarı Nabulpalasar ilə birləşdi. Müttəfiqlərin Assuriya üzərinə
hücumu e.ə. 616 – cı ildə baş tutdu. E.ə.615- 612- ci illərdə Assuriya
üzərinə növbəti həmlələr də uğurlu oldu. Assuriya e.ə. 604 – cü ildə
süquta uğradıldı.
Kiaksarın Midiya ərazisini genişləndirmək cəhdləri Assuriyanın
məğlub edilməsindən sonra da davam etdi. Kiçik Asiya üzərində
yerləşən Urartu Midiya ərazisinə qatıldı və Kiaksar Lidiyanın işğalına
başladı. E.ə. 585 - ci ildə uzun mübarizədən sonra Midiya Lidiya
dövlətini özündən asılı hala saldı və demək olar ki , Kiaksarın dövründə
Midiya Ön Asiyanın ən qüdrətli dövlətinə çevrildi.
Kiaksarın e.ə. 585 – ci ildə ölümündən sonra hakimiyyətə Astiaq
(e.ə.585- 550) gəldi. Onun hakimiyyəti dövründə Midiya ərazilərinin
böyük hissəsi itirildi və həmçinin mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi
müşayət olunmağa başladı. Bunun nəticəsində Əhəmənilər hakimiyyəti
ə
lə keçirdilər.
9.Azərbaycanının Əhəmənilər imperiyasından asılı vəziyyətə
düş
mə
si və
nə
ticə
lə
ri
Əhəmini sülaləsinin əsası Pars əyalətində qoyulmuşdur. Əhəmənidən
sonra Çişpiş (e.ə.675 - 640) Əhəmənilərin əyalət hakimliyini davam
etdirmiş və oğlu I Kirin dövründə (e.ə.640-604) Əhəmənilər artıq
“Parsuamaş hökmdarı” rütbəsini daşıyırdılar. E.ə. 584 – 558 - ci ildə
hakimiyyətə olan I Kambiz Midiya hakimiyətinə tabe edilsədə, oğlu II
Kir e.ə. 550- ci ildə Midiya dövlətinə qalib gələrək yeni dövlətin əsasını
qoymuşdu.
II Kir Əhəməni dövlətini yaratdıqdan sonra ərazini genişləndirmək
başladı . Şərq istiqamətində başlanan Əhəməni yürüşləri Orta Asiyanı,
Hindistanı ələ keçirməyə yönəlmişdi. Bu ərazilərin işğalından sonra II
Kir şimala, massaget tayfalarına qarşı səfərə çıxır. Azərbaycan
ə
razisində hələ e.ə. VII əsrdə yaşamağa başlayan skif və saklar kimi
massagetlər də qədim Azərbaycan əhalisi hesab olunurdu. Lakin
massaqetlər üzərinə II Kirin müdaxiləsi uğursuz olur. Massaqetlərin
hökmdarı Tomris Əhəməni şahı qarşısında böyük qələbə qazanır. Bu