müharibəni davam etdirirdilər. III əsrdə Sasani Şahı I Şapur (241-272) Roma
ordusunu məğlubiyyətə uğratdı (260-cı il) və Roma imperatoru Valerian əsir
düşdü. Albanlar və iberlər bu dövrdə Sasani şahını müdafiə etmirdilər və Romaya
meyl edərək Valerianı əsirlikdən azad etmək üçün vədlər verirdilər. Bu zaman
Albaniyada hakimiyyətə I Vaçe gəlmişdi (255-262-ci illər) və o, Arşaki sülaləsinin
nümayəndəsi kimi Roma ilə ittifaqa meyl edirdi. Lakin 262-ci ildə Albaniya da
Sasanilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. I Şapurun 262-ci ildə Nəqşi-Rüstəmdəki
məbəd divarında həkk etdirdiyi yazıda Sasani dövlətinə daxil olan ölkələr arasında
Adərbayqan, Albaniya və onun vilayətinə çevrilmiş Balasakan (Kürlə Arazın
qovuşduğu ərazi nəzərdə tutulur) da yad edilir. I Şapurun ölümündən sonra (272-ci
il) Albaniya yenə də müstəqil xarici siyasət yürüdürdü. Albaniya bu dövrdə Roma
meylli siyasət aparırdı.
randa II Şapur (309-379) hakimyyətə gələn zaman Albaniyada daxili şərait
mürəkkəbləşmişdi. Albaniyaya xristian dini yol açmışdı.IV əsrin 30-cu illərində
Albaniyanın Raytakaran vilayətində Sanatürk (298-338) özünü hökmdar elan
etmişdi.O,Albaniyanın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, Armeniyanın və ona arxa
olan Romanın işğalçılıq niyyətlərinin və xristian dininin Albaniyada yayılmasının
qarşısını almaq məqsədini güdürdü. Sanatürk 337-ci ildə Armeniyaya yürüş etdi
və bir il oranı əlində saxladı. Lakin 338-ci ildə Sanatürk məğlub olur və
Paytakarana sıxışdırılır. IIŞapur albanların köməyinə hərbi dəstələr göndərmişdi. II
Ş
apur Albaniya ilə ittifaqı bərpa etdi. Bu dövrdə Albaniyanı II Şapurun bacısı ilə
evlənmiş Urnayr (359-371) idarə edirdi. II Şapur Armeniyaya havadarlıq edən və
Sasinilərə qarşı onu sipər sayan romalılara qarşı yürüş təşkil etdi. 359-cu ildə
Amid döyüşündə Sasanilər qələbə çaldı. Armeniya çarı II Arşak zindana salındı.
Arsax, marların ölkəsi,Kaspiana, iberiya vilayətləri və s. yenə də Sasanilərin
hakimyyəti altına keçdı.371-ci ildə Sasinilər Dzirav döyüşündə yenidən Roma və
erməni dəstələrinə qarşı çıxış etdilər.Döyüşün nəticələri Azərbaycan üçün ağır
oldu. Albaniya Uti, Şakaşen, Girdiman vadisi, Kolt və qonşu vilayətlərdən məhrum
oldu. Lakin 387-ci ildə Armeniya Roma və Sasani ranı arasında bölüşdürüldü.
Albaniya yenidən öz vilayətlərinə sahib oldu.
15. Azə
rbaycanda Sasani işğ
allarına qarş
ı üsyanlar
V əsrin əvvəlində Albaniya daxili müstəqilliyni saxlıyırdı, lakin
Sasanilərdən asılı vəziyyətə düşmüşdü. Mənbələrdə Urnayrdan sonrakı alban
hökmdarları barədə məlumat verilmir.
II Yezdəgirdin (438-457) vaxtında Ön Qafqazı idarə edən Sasani
mərzbanları xristianlığa qarşı mübarizəni gücləndirdilər. O, Albaniyanın və digər
Qafqaz ölkələrinin xristian dini pərəstişkarı olan hakimlərini Ktesifona çağırtdırdı
və onları atəşpərəstliyi qəbul etməyə vadar etdi. Vilayət hakimləri öz ölkələrinə
qayıtdılar və bir müddət atəşpərəstlik inamına xidmət etdilər.
V əsrin ortalarında Albaniyada hakimyyətə II Vaçe gəldi (440-463). II Vaçe
qaynı II Yezdəgirdin təkidi ilə xristianlıqdan imtina etmiş və atəşpərəstliyi qəbul
etmişdi. Lakin Sasanilərin dini siyasətinə qarşı gizli mübarizə gedirdi. Armeniyada
bu mübarizəyə Vardan Mamikonyan başçılıq edirdi. Alban çarı II Vaçe Sasanilərə
qarşı mübarizəyə qoşulmadı. Lakin Sasanilərə qarşı mübarizəyə alban
xristianlarının dini başçısı katalikos və hərbi rəislərdən biri qoşulmuşdu. 450-cı
ildə Xalxal şəhəri yanında döyüşdə Sasani dəstələri məğlub oldu. Albaniya Vardan
Mamikonyanın başçılığı altında Sasanilərə qarşı aparılan mübarizəyə qoşulmadı.
Albaniyada Sasani hakimyyətinə meyl güclü idi. Ancaq xristianpərəst alban
ə
yanları Sasani hakimyyətinə qarşı mübarizəyə qalxmışdılar.
IIYezdəgird Ön Qafqaza Mihr Nersenin başçılı altında ordu göndərdi. Eyni
zamanda o, xristianlığa qarşı təqibini dayandırdı, müxtəlif dinlərin azad ibadədini
elan etdi. 451-ci il mayın 26-da Avarayr çölündə Vardanın başçılıq etdiyi dəstələr
ilə Sasani ordusu arasında döyüş oldu. Vardan öldürüldü, üsyançılar məğlub oldu.
Xristian dininin tərəfdarları Aranı tərk edib dağlarda məskən saldılar.
randa
2 il davam edən hakimiyyət uğrunda mübarizə zamanı (457-459) Albaniyada II
Vaçe daxili siyasətini dəyişdi. 457-ci ildə II Vaçe qaynı II Yezdəgirdin vəfatından
sonra zərdüştlük dinindən imtina etdi. II Vaçe randa baş vermiş siyasi
hadisələrdən istifadə edərək Albaniyada xristianlığı yaymaq məqsədilə Sasanilərin
tabeliyindən çıxdı. randa Firuz (459-484) hakimiyyətə gəldikdən sonra II Vaçe
Cora dərəsini tutdu, maskutları öz tərəfinə çəkdi və Qafqazın on bir hökmdarı ilə
ittifaqa girdi. II Vaçe Sasanilərlə müharibəyə başladı. Bu müharibə 460-cı ildə baş
vermişdi, çünki əvvəlki dövrlərdə Firuz xoşluqla II Vaçeni yola gətirmək istəyirdi
və ona qarşı ciddi tədbirlər görmürdü. Lakin münasibətlər kəskinləşəndə Firuz
hunları alban hökmdarına qarşı müharibəyə qaldırdı. Haylandur hunları 462-ci ildə
Albaniyaya soxuldular. Bir il uzanan bu müharibə II Vaçenin 463-cü ildə
hakimyyətdən əl çəkməsilə başa çatdı. II Vaçedən sonra 30 il ərzində Albaniya
müstəqilliyini itirdi və Sasanilərin təyin etdiyi mərzban tərəfindən idarə olunmağa
başladı.
16. Azə
rbaycanda Ə
rə
b Xilafə
ti dövründə
mülkiyyə
tiformaları, vergilə
r.
Ə
rəblərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda torpaq üzərində mülkiyyətin
beş forması mövcud idi. Feodal torpaq mülkiyyətinin əsas növlərindən biri dövlət
torpaqları idi. Belə torpaqlar divan və ya xəlifə torpağı adlanırdı. Varisi ölən
şə
xslərin, əməllərinə görə vəzifəsindən qovulan məmurların torpağı divan
torpağına qatılırdı. Geniş yayılmış torpaq mülkiyyəti formalarından biri iqta idi.
qtanın iki forması mövcud idi. Onlardan biri bağışlanan iqta idi ki, o, sahibinin
şə
xsi mülkiyyətinə çevrilə bilir və nəsildən-nəslə keçirdi. Bağışlanan (xüsusi) iqta
ş
airlərə və xüsusi istedadlı şəxlərə və dövlət qarşısında böyük xidməti olan
adamlara verilirdi. qtanın formalarından biri də icarə edilən iqta idi ki, onu
hərbiçilərə verirdilər. Bu cür torpaqlar irsən keçə bilməz, lazım gəldikdə isə geri
alına bilərdı. Azərbaycanda yerli feodalların irsi mülkiyyətində olan torpaq
mülkləri qalmaqda idi. Ərəb mənbələrində belə torpaqlar mülk, onun sahibi isə
malik adlanırdı. Torpaq üzərindəki mülkiyyət formalarından biri vəqf torpaqları
idi. Bu torpaqlar Məkkə və Mədinə kimi müqəddəs şəhərlər üçün, din uğrunda
mübarizlər və şəhidlər üçün nəzərdə tutulurdu. Həmin torpaqlarda məscidlər və
müqəddəslərin şərəfinə türbələr tikilirdi.Vəqf torpaqları müsəlman dini
idarələrinin ixtiyarında idi. “Allahın mülkiyyəti” hesab edilən vəqf torpağı icarəyə