Microsoft Word Az?rbaycan Milli m?tbuat?

~ 43 ~
əlimizə almalıyıq və camaatın rahat yaşamasını təmin etməliyik. Bu 
işlərdə də ümdə iş görən qoşun olacaq". 
İstiqlalçı yazarın siyasi publisistikasının əsasını həm də yenicə 
qurulmuş Azərbaycan dövlətinin xarici siyasəti problemi təşkil 
edirdi. Onun bu mövzuda yazdığı "Xarici siyasətimiz" məruzəsi 
siyasi məqalələr  şəklində "Azərbaycan"ın 1919-cu ilin iyul ayının 
3-dən 21-dək qəzetin 11 sayında dərc olunmuşdu. 
"Azərbaycan" qəzeti məqalədən öncə  məruzə-məqalənin pla-
nını dərc edərək, toxunulacaq mövzuları sadalayıb. Bu məqalələrdə 
müəllif Ukrayna ilə Azərbaycan dövlətləri arasında yaranacaq əla-
qələrə, Ukraynadakı milli hərəkata toxunandan sonra xarici siyasəti-
mizin prioritetləri ilə bağlı öz düşüncələrini oxuculara çatdırır. 
Daxili problemlərlə yanaşı, dövlətin öz xarici siyasətini müəy-
yənləşdirərkən, real siyasi vəziyyətin nəzərə alınmasının vacibliyini 
qeyd edən Y.Vəzir yazır: "Təbiidir ki, sağlam bir vücuda malik, 
ədalətli bir idarəsi, məclisi-məbusam, gözəl qanunları  və Avropa 
üsulunda məhkəməsi olan dövlət beynəlmiləl münasibətdə avropalı-
lar ilə həm hüquq olmalıdır". 
"Milli və  mədəni işlərimiz" silsilə  məqalələrini "Azərbay-
can"ın 1919-cu ilin iyul, avqust saylarında ardıcıl şəkildə dərc etdi-
rən Yusif Vəzir ölkədə mədəni-maarif, mətbuat, kitabxana və  nəş-
riyyat məsələləri ilə bağlı düşüncələrini vətənpərvərlik hissi ilə 
qələmə alıb. 
 
 

---

~ 44 ~
III FƏSİL 
ŞUŞALI ZİYALILAR 
Mir Möhsün Nəvvab
Мир  Мющсцн  аьа Hacı Seyid Mir 
Əhməd ağa oğlu 1832-cи илдя Şuşa шящяриндя 
дцнйайа  эюз  ачмıшдı.  Азярбайcан  мядяний-
йяти, ядябиййатı, мяктяб вя педагоъи фикир тари-
хиндя юзцнямяхсус йер тутан Мир Мющсцн аьа 
Şuşaда ибтидаи тящсил алмıш, шяхси мцталияси са-
йясиндя  дюврцнцн  бир  чох  елм  сащясини  дярин-
дян мянимсямиш, эюркямли алим, ряссам, муси-
ги  нязяриййячиси,  тарихчи,  няггаш,  хяттат,  шаир, 
ядябиййатшцнас, астроном кими танıнмıшдıр. 
Мир  Мющсцн  аьа  Аьамиров  Нявваб 
тяхяллцсц иля танıнıрдı. 
М.М.Нявваб кющня тящсил алмасıна баз-
майараг, ядяби вя педагоъи фяалиййятиндя йенилийя мейл едирди. Şuşa-
да «Мяcлиси-фярамушан» (вя йа «Мяcлиси-хамушан») адлı ядяби мяcли-
синин тяшкилатчıсı олан Нявваб ана дилинин тяравятинин мцщафизя едилмя-
синя кюмяк еттмиш, ана дили мяктяби идейасıнı инкишаф етдирмишдир. 
Нявваб  кечян  ясрин 90-cı  илляриндя  Şuşaда  йени  цсуллу  ана 
дилли  мяктяб  ачмıшдıр.  Орада  Азярбайcан  дили,  ядябиййат,  фарс  дили 
вя диэяр фянляр тядрис едилир, дцнйяви елмлярдян мялумат верилирди. 
М.М.Няввабıн чох мцщцм хидмятляриндян бири, С.Я.Ширвани 
вя  М.Т.Сидги  кими  юз  мяктябиндя  тядрис  етмяк  цчцн  дярслик  вя 
тядрис вясаитляри тяртиб етмясидир. 
М.М.Няввабıн  «Кяшф-цл-щягигя», «Кифайяти-цл-ятфал», «Вц-
зцщ-цл-яргам» вя «Нясищятнамя» адлı дюрд дярслийи мялумдур. Бу 
ясярлярдя  сяхавят,  дцзэцнлцк,  шярабıн  зяряри,  гонаг  гябул  етмяк, 
бядяни  саламат  сахламаг  вя  с.  Щаггıнда  тямсилляр  вя  щекайяляр 

---

~ 45 ~
топланмıшдıр. Бу ясярлярдя щямчинин елмин ящямиййятиндян, милля-
тин эери галмасıндан тяясцфля данıшıлıр, мусиги тарихиндян, мусигинин 
инсан организми цчцн мцалиcя ящямиййятиндян бящс едилир. 
М.М. Няввабıн фяалиййятиндя онун 800 бянддян ибарят олан 
«Нясищятнамя»си айрıcа ящямиййят кясб едир. 
М.М. Нявваб дюврцнцн ясас елм сащяляринин демяк олар ки, 
щамıсıна аид китаблар йазан, онларı юз евиндя ялинин зящмяти иля чап 
едян,  щямин  китаблара  бядии  тяртибат  верян,  бу  китабларı  юз  мяктя-
биндя  тядрис  едян  надир  шяхсиййятлярдян  олмушдур.  Онун  ана  дили 
мяктяби  Гарабаь  мащалıнда  йени  цсуллу  мяктяблярин  ачıлмасıна 
гцввятли тясир етмишдир. 
Мир Мющсцн аьа 1912-cи илдя вяфат едиб. 
 
. 
Məhəmmədəli bəy Məxfi
 
Məhəmmədəli bəy Məşhədi  Əsə-
dulla bəy oğlu 1832-ci ildə Şuşa şəhərin-
də doğulmuşdu. Mükəmməl mədrəsə təh-
sili almışdı. Sonra qəza məktəbində oxu-
muşdu. Rus və  şərq dillərini bilirdi. Şa-
maxı, Tiflis, İrəvan və Şuşada dövlət ida-
rələrində məmur işləmişdi. 
Məhəmmədəli bəy titulyar müşavir 
mülki çinini daşıyırdı. 
Məhəmmədəli bəy gözəl xəttat idi. 
Şikəstə-nəstəliq xətləri ilə bir çox əsərlərin 
üzünü köçürmüşdü. Azərbaycan,  İran və 
Türkiyə  şairlərinin  şеirlərindən ibarət bir cüng tərtib  еtmişdi. Həmin 
cüng B-867 şifrəsi ilə Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. 
Məhəmmədəli bəy  şair və  tərcüməçi idi. Məxfi təxəllüsü ilə 
qəlboynadan  şеirlər yazırdı. Mir Möhsün Nəvvab Məhəmmədəli 
bəy Məxfi haqqında yazır: «Mərhum cənab Məhəmmədəli bəy 
Məxfi Əsədulla bəy oğlu Qarabağ əhlidir. İndi 1309-cu (1890 mila-
di) ildir. O da iki aydır ki, rəhmətə gеdib. Təqribən yеtmiş yaşı var 

---

~ 46 ~
idi. Zəmanəsinin ariflərindən sayılırdı. Ömrünü Rəvan (Irəvan), Qa-
rabağda hakimlikdə (dövlət quluğunda) kеçirib. Rus dilini yaxşı 
bilirdi. Rus dilindən Azərbaycan dilinə yaxşı  əsərlər çеvirmişdir. 
Şеir və qəzəl dеməkdə əvəzi yox idi. Divanı var. Axund Molla Vəli 
Vidadi (?-red.) nəvələrindəndir. Baharlı Bayramxanın oğlu həmin 
Vidadi (?-Ə.Ç.) cənab Vaqiflə həməsr idi və mərhum İbrahim Xəlil 
xanın hüzurunda olardılar». (M.M.Nəvvab, Təzkirеyi-Nəvvab, 
Bakı, «Azərbaycan», 1998, səh.141). 
Məhəmməd ağa Müctəhidzadə «Riyazül-aşiqin» adlı  təzkirə-
sində  Məhəmmədəli bəy Məxfi haqqında bəhs  еdir: «Şahidi-məa-
niyi-əşari-mütəqəddimin cənabından məxfi olmayan möhtərəm vü-
cudi-rizvancaygah və qüfranpənah Məşədi Əsədulla bəy mərhumun 
xələfi-ərşədi Məhəmməd  Əli bəy məbrurdan ibarətdir ki, silsilеyi 
nəsəbi  əla rəvayətən mərhum Molla Vəli Vidadi (?-red.) təxəllüsə 
müntəhi olur». (M. Müctəhidzadə, «Riyazül-aşiqin», Bakı, «Azər-
baycan», 1995, səh. 146). 
Məhəmmədəli bəy Məxfinin şеirlərindən bir yarpaq: 
Rəhm qılmaz məni-dilxəstəyə, cananıma bax, 
Böylə birəhm yolunda bu çıxan canıma bax. 
Еy məni xəstə qılıb halımv rəhm еyləmiyən, 
Səri-kuyindəki bu nalеyi-əfqanıma bax. 
Еy duzəx odun hicr ilə yеksan, bir gül, 
Çak еdib köksümü, bu sinеyi-suzanıma bax. 
Könül, əıhvalını sordum, rupərivəş söylədi, 
Bu qara tеlləri gör, zülfü pərişanıma bax. 
Еy düşən еşqinə gülçöhrələrin, bir göz açıb, 
Laxta-laxta cigərimdən tökülən qanıma bax. 
Sorma еy şux, könül halətini hicran gеcəsi, 
Qanlı göz yaşımı gör, didеyi-giryanımə bax. 

---