Microsoft Word Azrbaycanda inhisarclq faliyytinin dovlt tnzimlnmsi mexanizmi V onun tkmillsdirilmsi probleml doc
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
Kartellər çox zaman həm milli iqtisadiyyat, həm də beynəlxalq səviyyədə fəliyyət göstərirlər. Buna uyğun olaraq onları daxili, ixrac, idxal və beynəlxalq kartellərə bölürlər. Kartellər bazar mexanizmlərini əngəlləyir və bununla da antiinhisar qanunvericiliyinin təsiri altına düşür. Lakin əksəriyyət ölkələrdə kartellərə qadağan qoyulmasına baxmayaraq, bəzi ölkələrdə onlar qanunla qorunur və məcburi qeydiyyata düşməlidir. Bir sıra hallarda dövlət onlardan tamamilə leqal şəkildə sənaye siyasətini həyata keçirmək üçün bir alət kimi istifadə edir. Belə ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra Yaponiya hökməti sənayenin yenidən qurulması, materialların və dəstləşdiricilərin standartlaşması, xırda təchizatı firmalar arasında rəqabətin məhdudlaşdırılması, onların diversifikasiyası səviyyəsini azaltmaq və müasir texniki səviyyəyə keçmək məqsədilə “kartel rasionallaşdırılmasını” dəstəkləyirdi. 80-cı illərin əvvəllərində Yaponiyada hətta depressiv sahələrdə də belə, kartellərin yaradılması müsbət qarşılanırdı. Kartellər Almaniyada daha çox yayilmişdir. ABŞ da zəhmətkeş kütlələrin kartellər əleyhinə mübarizəsi yuridik qaydada rəsmiləşdirilmiş kartel sazişinə qarşi yönəldilmiş trestlər əleyhinə qanunvericiliyin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Sindikat – yekcins əmtəələr istehsal edən müəssisələrin elə birliyidir ki, burada istehsal vasitələri sindikat iştirakçılarının öz mülkiyyətində qalır, istehsal olunmuş məhsul isə sindikatın mülkiyyəti olur və yaradılmış xüsusi idarə tərəfindən reallaşdırılır. Karteldə olduğu kimi əsasən eyni sahənin müəssisələri arasında bağlanır. Lakin ondan fərqli olaraq, sindikat müəssisələrin arasında bağlanır. Lakin ondan fərqli olaraq, sindikat müəssisələrin kommersiya müstəqilliyini inkar edir, başqa sözlə iştirakçı müəssisələrin istehsal etmiş olduqları məhsulların satışı və həmin meəssisələrə xammalın alınması ilə məşğul olur. Eyni zamanda, iştirakçı müəssisələrin istehsal və hüquqi müstəqilliyi kommersiya müstəqilliyinin əksinə olaraq qalmaqda davam edir. Üzvlərinin kommersiya fəliyyətini həyata keçirən sindikat öz işini vahid orqan – satış kontoru vasitəsilə görür. Satış kontorunun əsas vəzifəsi iştirakçı 15
müəssisələr tərəfindən istehsal edilmiş bütün yekcins məhsulu toplamaq və onu müəyyənləşdirilmiş inhisar qiyməti üzrə satmaqdan ibarətdir. Bunula yanaşı satış kontoru verilən sifarişlərin yığılması, sonra isə onların müəyyənləşdirilmiş kvotalara uyğun olaraq iştirakçılar arasında bölüşdürülməsini də həyata keçirə bilər.
Beləliklə ticarət əməliyyatlarının təmərküzləşməsi sindikat üzvlərinə aşağı qiymətlərlə xammal almaq, yüksək qiymətlərlə məhsul satmaq, eləcə də, bazarda qiymətləri diktə etmək və əmtəə dempinqi həyata keçirmək imkanını verir. Sindikatlar adətən səhmdar cəmiyyətlər şəklində əmələ gəlir. Onun üzvləri arasında ayrı-ayrı müəssisələrlə yanaşı nəhəng trestlər vəkonsernlər də ola bilər. Sindikat üzvləri tərəfindən istehsal olunmuş məhsul sindikatın mülkiyyəti olur. Ən çox XX əsrin əvvələrində Rusiya, Almaniya və Fransada yayılmışdır. Daha sonra isə sindikatlar bir sahəvi inhisarçı ittifaq kimi əhəmiyyətini itirmiş və öz mövqelərini daha mürəkkəb və çevik formalara vermişdir. Rusiyada artıq XX əsrin əvvəllərində sindikatlar geniş yayılmışdır. Rusiyanın metallurgiya sənayesinin bütün məhsulunun 4/ 5 – nü inhisarlaşdıran “ Prodamet” sindikatı 30 metallurgiya zavodunu birləşdirmişdir. “ Mis” sindikatı mis məhsulları satışının 90%- nə sərəncam verirdi. 1909- cu ilin əvvəlində Rusiyada sənayenin 45 sahəsində fəaliyyət göstərən 140 inhisar birliyi mövcud idi. Trest – bir və ya bir neçə sahənin müəssisələrini özündə birləşdirən inhisarçı ittifaq forması. Yuxarıdakı formalardan fərqli olaraq trestin üzvü olmuş hər bir təsərrüfat subyekti özünün həm kommersiya, həm də istehsal müstəqilliyini itirir. Trestin əsas təşkilati-hüquqi forması sindikatda olduğu kimi səhmdar cəmiyyətdir. Trestin başında idarə heyəti durur. O, iştirakçı müssisələrin maliyyə istehsal və ticarət fəalyyətinə mərkəzləşdirilmiş qaydada nəzarət edir. Eyni zamanda ittifaqa yeni üzvlərin qəbul edilməsi və ya iştirakçılardan kimin xaric edilməsi məsələləri də bu orqan tərəfindən həll edilir. Trestin hər bir iştirakçısı təqdim etdiyi kapitalın payına uyğun olaraq müəyyən miqdarda səhm paketi almaq, idarəetmədə iştirak və gəlirin müəyyən hissəsinə yiyələnmək hüququnu qazanır. 16
Qeyd olunduğu kimi trestlər həm eyni, həm də müxtəlif sahələrin müəssisələrini birləşdirməyə bilər. Eyni sahədə olduqda “üfüqi” trestləşmə, müxtəlif sahələrdə olduqda isə “şaquli” trestləşmə adlanır. “Şaquli” trestləşmə çox vaxt kombinatların meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Konsern – vahid maliyyə nəzarəti altında olan və müxtəlif sahələri təmsil edən müəssisələrin könüllü inhisarçı ittifaq formasıdır. Maliyyə nəzarətinin bərqərar olması iri firmalar, çox vaxt konsernin başında duran holdinqlər tərəfindən səhmlərin alınması ilə həyata keçirilir. Konsernin tərkibinə sənaye müəssisələrindən başqa, ticarət və nəqliyyat müəssisələri, banklar və digər maliyyə idarələri də daxil olur. Bununla da, konsrenlər bank və sənaye kapitalının birləşməsini əyani surətdə əks etdirirlər. Konserndə dominant mövqe tutan müəssisənin xarakterindən asılı olaraq konsernləri sənaye, ticarət, bank və s. növlərə bölürlər. Ancaq bu cür bölgü şərti səciyyə daşıyır. Kombinatlar- mahiyyətcə trestlərin bir növü sayılır. nhisarlaşma prosesi inkişaf etdikcə üfiqi istiqamətdə trestləşmə, yəni eyni bir sahənin müəssisələrinin birləşdirilməsi tez-tez şaquli istiqamətdə trestləşmə ilə tamamlanır ki, bu zaman texnoloji proseslərlə öz aralarında əlaqədə olan sənaye sahələri də trestin tərkibinə daxil olur. Bu cür trestlərə ona daxil olan müəssisələrin xarakterinə görə kombinatlar deyilir. Konqlomerat- aralarında istehsal və digər funksional əlaqə olmayan bir çox firmaların iri bir inhisar birliyi tərəfindən özünə tabe edilməsi yolu ilə udulmasıdır. Konsorsium- son zamanlar inhisarın daha geniş yayılmış bir formasıdır. Bu forma bir qayda olaraq irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi üçün yaradılır. Konsorsium iştirakçıları qismində həm şəxsi, yəni sahibkar mülkiyyətində olan firma və ya müəssisələr, həm dövlət təşkilatları, həmçinin bilavasitə dövlətin özü çıxış edə bilər. Şaquli inteqrasiya prinsipi üzrə qurulmuş konsernlər də vardır. Qapalı texnoloji zəncir formasında olan bu bank xammalın mərhələləri əhatə etməklə Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|