Microsoft Word Azrbaycanda inhisarclq faliyytinin dovlt tnzimlnmsi mexanizmi V onun tkmillsdirilmsi probleml doc
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
çoxşaxəli və uzunmüddətli prosesdir. Ona görə də dövlət bu siyasəti qanunvericilik aktları ilə möhkəmləndirməlidir. Demokratik və hüquqi dövlətlərdə inhisarların təhlükəli addımları inhisarlar əleyhinə mübarizəyə səbəb olur. nhisarlar əleyhinə mübarizə aparan qüvvələr çoxsaylı xırda istehsalçılar və istehlakçılardır. Onlar inhisarlar tərəfindən qarət olunur. Dövlət və hüquq iqtisadiyyatda mövcud olan bu münaqişələrin həllində mühüm rol oynayır. Dövlət inhisarçı fəaliyyəti tənzimləməyə çalışır. Bu cür halları nəzərə alaraq, hələ XIX əsrin axırlarında ABŞ`da antiinhisar qanunu qəbul edilmiş, qüvvəyə minmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, hökumət səmərəli bazar iqtisadiyyatı fəaliyyətini təmin etmək üçün onun hüquqi bazasını və atmosferini möhkəmləndirmişdir. nhisar fəaliyyətini tənzimləyən aktlar elə bu dövrdən qəbul olunmağa başlamışdır. Bu cür fəaliyyəti tənzimləmə əsasən dörd istiqamətdə aparılır: 1. Bazarın inhisarlaşması məhdudlaşdırılır. Bazarda başqasının ziyanına ola bilən inhisarçılıq qadağan edilir. 2. Tənzimləmənin ikinci istiqaməti rəqabət aparan kompaniyaların birləşməsini qadağan etməkdir. 3. Tənzimləmənin üçüncü istiqaməti inhisar qiymətlərinin qoyulmasını qadağan edir. ABŞ`da bu prosesə 1914-cü ildə yaradılmış Federal Ticarət Komissiyası nəzarət edir. 1914-cü ildən 1977-ci ilə qədər komissiya qiymətlərdə inhisar sövdələşməsinə dair 1400 əmr vermişdir. 4. Tənzimləmənin dördüncü istiqaməti rəqabətin saxlanılması və onun milli formasının müdafiə edilməsidir. Bu qeyri-sağlam rəqabət əleyhinə yönəldilmişdir. “ nhisarın mənfi cəhətlərini aradan qaldırmaq və rəqabəti gücləndirmək üçün dövlət antiinhisar siyasəti yeridir, antiinhisar qanunvericiliyi qəbul edir və onun tətbiqi və icrası üzərində nəzarəti həyata keçirir. ” Dünya təcrübəsinə antiinhisar qanunvericiliyinin iki əsas sistemi məlumdur: – Qadağanedici sistem 21
– Tənzimləyici sistem Qadağanedici sistem inhisara tam qadağa şərtini irəli atır, rəqabətlə bir araya sığmayan inhisarı aradan çıxarmağı tələb edir. Bu sistemi əsasən Yaponiyanın və ABŞ`ın antiinhisar qanunvericiliyi rəhbər tutur. Tənzimləyici sistem inhisarın olmasına qarşı çıxmır, lakin onun mənfi nəticələrinin büruzə verdiyi zaman tənzimetmə mexanizmini işə salır. Tənzimləyici sistem əsasən Avropa, xüsusilə də Şərqi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrinin qanunvericiliyində öz əksini tapmışdır. Bu sistem inhisarda sui-istifadə hallarının əleyhinə çıxış edir. Antiinhisar qanunvericiliyini tənzimləyən qanunlar sırasındə ilk yeri 1890-cı ildə qəbul olunmuş “Şerman Qanunu” tutur. Bu qanunla ticarətin gizli inhisarlaşması, bu və ya digər sahədə təkbaşına nəzarətin əldə edilməsi, qiymətlər haqqında razılaşma qadağan edilir. Qanunda göstərilir ki, bir neçə ştat və ya ölkələrarası ticarəti inhisarlaşdıran və ya inhisarlaşdırmağa cəhd göstərən hər bir şəxs hüququ pozmuş hesab olunur və qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələrinə uyğun olaraq 50 min dollara qədər cərimələnə və ya bir il müddətinədək azadlıqdan məhrum edilə bilər. Bu qanuna görə bazarda 60%-dan çox paya malik olmaq bazarın inhisarlaşması hesab olunur. Bu sahədə digər bir qanun 1914-cü ildə qəbul olunmuşdur. Bu qanun “Kleyton Qanunu” adlanır. Bu qanunda satış sferasında məhdud işgüzar praktikanı, qiymət diskriminasiyasını, uyğunlaşmanı müəyyən edən maddələr öz əksini tapmışdır. 1950-ci ildə bu qanuna “Seller-Kefover “ düzəlişi edildi. Düzəlişə əsasən qeyri-qanuni uyğunlaşma anlayışı dəqiqləşdirildi. Belə ki, aktivlərin alınması yolu ilə olan uyğunlaşma qadağan olunurdu. Əgər düzəlişdən öncə iri firmaların horizontal yolla uyğunlaşmasına icazə verilirdisə, adı çəkilən düzəlişlə bu cür uyğunlaşma məhdudlaşdırıldı. Daha bir qanun isə 1936-cı ildə qəbul olunmuş “Robinson-Petmen Qanunu”dur. Bu qanunda ticarət sahəsində məhdud işgüzar praktikanın olmasına, yəni qiymət qayğısına, qiymət diskriminasiyasına qadağa qoyulmuşdu. Qərbin
22
böyük iqtisadçılarından biri olan Keyns vaxtilə antiinflyasiya məsələləri ilə məşğul olmuş və məqbul ideyalar irəli sürmüşdür. Bu ideyalar iqtisadi ədəbiyyatda “Keynsin antiinflyasiya siyasəti” kimi öz ifadəsini tapmışdır. Bu siyasəti sxem şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar:
1. 2. Antiinhisar qanunvericiliyi, antiinhisar siyasətin hühuqi əsasları, i nhisarçılıq və onunla mübarizə nhisarçılıq çox hallarda məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsinə və qiymətlərin sürətlə artmasına səbəb olur. Belə vəziyyət bazar iqtisadiyyatı şəraitndə istehlakçılara mənfi təsir göstərir. nhisarın sosial- iqtisadi nəticələri xalis inhisar baxımdan daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Bu zaman aşağıdakı 3 amil diqqəti cəlb edir: a. Qiymətlər, istehsalın həcmi və resursların bölüşdürülməsi. Rəqabət aparan və inhisarçı firmaların xərcləri arasında müqayisə ilə əlaqədar olan şətinliklər; b. Sahəyə daxil olmağı məhdudlaşdıran hədlərin hesabına inhisarçı müəssisələrin daimi olaraq yüksək inhisar mənfəəti əldə etməsi. Bu inhisarçı firmanın rəqabət aparan firmalara nisbətən ETT- nin imkanlarından geniş istifadə etməsi etməsi hesabına yaranır; c. Gəlirlərin bölgüsü. Sahibkar inhisarçı gəlirlərin bölgüsündə qeyri- bərabərliyi şərtləndirir. Öz bazar hökmranlığının sayəsində inhisarçı firmalar rəqabət firmalara nisbətən daha yüksək qiyməti təsbit edir. Bazar iqtisadiyyatının inkişafının müəyyən mərhələsində inhisarçılıq elə bir səviyyəyə gəlib çatır ki, ona qarşı tədbirlərin görülməsinə zərurət yaranır. 1. Müvafiq strukturlar tərəfindən rəqabətin inkişafı üçün əlverişli mühitin yaradılması. 2. Müvafiq orqanlar tərəfindən inhisarçı mövqeyə malik olan təsərrüfat subyektlərinin fəliyyətinin hüququ aktlarla tənzimlənməsi. nhisar fəaliyyətini tənzimləyən ilk hüquqi aktlar hələ XIX əsrin ortalarında ABŞ- da qəbul edilmişdir. Sonralar bir sıra ölkələrdə, o cümlədən, Azərbaycanda Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|