23
da bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar inhisarların fəaliyyətini tənzimləyən
qanunlar qəbul edilmişdir.
Antiinhisar fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu
inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınmasının, məhdudlaşdırılmasının və aradan
qaldırılmasının təşkilati və hüquqi əsaslarını müəyyən edir.
Azərbaycan Respublikasının “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” qanununa
uyğun olaraq bir müəssisə satışın 33 %-ə, 3 müəssisə 50% -ə, 5 müəssisə 66, 6% -ə
malik olduğu hallarda inhisarçı müəssisə hesab edilir.
nhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınması aşağıdakı hərəkətləri özündə əks
etdirir:
1. Bazarda hökmran mövqe tutan və rəqabəti məhdudlaşdıran yeni təsərrüfat
subyektlərinin yaradılmasının məhdudlaşdırılmasına tədbirləri;
2. cra idarəetmə orqanlarının və təsərrüfat subyektlərinin birgə fəaliyyəti
haqqında
sazişlər
nəticəsində
təsərrüfat
subyektlərinin
müstəqilliyinin
məhdudlaşdırılmasına və iştirakçıların mənafelərinin pozulmasına yönəldilən
fəaliyyətin qarşısının alınması.
3. nhisarçı təsərrüfat subyektlərinin məhsullarının qiymətkəri üzərində dövlət
nəzarəti qoymaqla onların bazardakı paylarına uyğun mütərəqqi vergi dərəcələrinin
tətbiq edilməsi, təbii inhisarların öz mövqelərindən sui istifadə hallarında aksiz
vergilərinin şərtləşdirilmiş dərəcələrin tətbiq edilməsi, kredit veriləsi şərtlərinin
şərtləndiriləməsi və s. ilə inhisarçıların fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasından
ibarətdir. Antiinhisar fəaliyyətinin üçüncü istiqamətində inhisarçılar tərəfindən
rəqabətin sıxışdırıldığı hallarda imkan daxilində səlahiyyətli orqanlar tərəfindən
inhisarçı müəssisələrin bölüşdürülməsi haqqında qərarlar qəbul etməklə
inhisarçılıq fəaliyyətinin aradan qaldırılmasının həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.
nhisar ərəb dilindən götürülmüşdür. Latıncada bu termin “monopolia” sözü
kimi qeyd olunmuşdur. Bu söz Azərbaycan dilində “təkəl”, “təkəlçilik” mənasını
verir. Müxtəlif monoqrafiyalarda, dərsliklərdə inhisara müxtəlif cür anlayışlar
verilir. Bunlardan bəziləri ilə tanış olaq. “ nhisarçılıq təsərrüfat subyektlərinin
24
yolverilməz fənd və üsullardan istifadə etməklə yüksək mənfəət götürmək məqsədi
ilə azad rəqabətə yol verilməməsinə, onun məhdudlaşdırılmasına və aradan
qaldırılmasına yönəldilən fəaliyyətidir. ” Anlayışdan verilən əsasa görə inhisar
yüksək mənfəət götürmək məqsədi daşıyan fəaliyyətdir. Başqa bir anlayış: “ nhisar
və inhisarçılıq çoxlu sayda istehsal vasitələrinin və insan qüvvəsinin bir əldə
cəmləşməsidir. ” Verilmiş ikinci anlayışda insan, işçi qüvvəsinin bir əldə
cəmləşdirilməsi də inhisarçılıq hesab olunur. Daha bir anlayış isə aşağıdakı kimi
verilmişdir: “ nhisar iki mənada işlədilir: birinci halda müəyyən bir obyektə
şəriksiz sahib olmaq, onu mənimsəməkdir (məsələn, torpaq mülkiyyəti üzərində
inhisar). kinci halda isə müəyyən bir istehsal sahəsi üzərində, bazarda inhisarçılıq.
Burada söhbət bazar inhisarçılığından gedir. ”
nhisarın yaranması müxtəlif səbəblərdən dolayı, istehsalın, kapitalın
təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsinin nəticəsində baş vermişdir. Təmərküzləşmə
və mərkəzləşmə istehsalın və kapitalın iriləşməsi, daha böyük həcmə çatması, daha
az əllərdə toplanması prosesidir ki, nəticədə inhisarlaşmaya səbəb olur.
Təmərküzləşmə, həmçinin elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədardır.
qtisadiyyatda inhisarçılıq əsasən XIX əsrin II yarısından etibarən meydana
gəlməyə başlamışdır. Tədricən inhisarın inkişafı elə bir səviyyəyə gəlib çıxmışdır
ki, o, bütövlükdə iqtisadiyyatı əhatə etməyə başlamışdır. Beləliklə, XX əsrin 30-
50-ci illərindən iqtisadiyyatda inhisarçılıq hakim bir mövqeyə malik olmuşdur.
XX əsrin 90-cı illərinin sonlarında dünyanın 40-dan çox ölkəsi antiinhisar
qanunvericiliyi aktları qəbul etməyə başlamışdır. Təbii ki, Azərbaycanda da bu
sahədə müəyyən irəliləyiş oldu və antiinhisar fəaliyyəti zamanı ortaya çıxan
münasibətləri nizama salan qanunvericilik aktları qəbul olundu.
Bu sahədə ilk qanun hesab olunan “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında”
Azərbaycan Respublikasının 4 mart 1993-cü il tarixli Qanunu qəbul olunmuşdur.
Həmin Qanunun 1-ci maddəsində qanunun məqsədləri sadalanır. Maddə
1: “Qanun inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınmasının, məhdudlaşdırılmasının
və aradan qaldırılmasının təşkilati və hüquqi əsaslarını müəyyən edir. ”
25
Ümumiyyətlə Azərbaycan Respublikasında antiinhisar qanunvericiliyi
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasından və aşağıda adları sadalanan
normativ-hüquqi aktlardan ibarətdir:
1. “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu;
2. “Təbii inhisarlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu;
3. “Haqsız rəqabət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu;
4. Antiinhisar fəaliyyəti ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
fərman və sərəncamları;
5. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarları;
6. Digər normativ-hüquqi aktlar.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının “Dövlətin əsasları” adlı II
fəslinin 15-ci maddəsi “ qtisadi inkişaf və dövlət” adlanır. Həmin maddəyə görə:
–
Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın inkişafı müxtəlif mülkiyyət
növlərinə əsaslanaraq xalqın rifahının yüksəldilməsinə xidmət edir.
–
Azərbaycan dövləti bazar münasibətləri əsasında iqtisadiyyatın inkişafına
şərait yaradır, azad sahibkarlığa təminat verir, iqtisadi münasibətlərdə inhisarçılığa
və haqsız rəqabətə yol vermir.
“Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 2-
ci maddəsində deyilir:
1. Bu Qanun Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində fəaliyyət göstərir
və bütün hüquqi və fiziki şəxslərə şamil olunur.
2. Qanun təsərrüfat subyektlərinin, icra hakimiyyəti və idarəetmə
orqanlarının xarici ölkələrin fiziki və hüquqi şəxsləri ilə bağladıqları sazişlərin və
müqavilələrin milli bazarda rəqabətin məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxardığı
hallarda da tətbiq edilir.
3. Qanun təsərrüfat subyektlərinin ixtira, ticarət nişanları və müəlliflik
hüquqlarından irəli gələn münasibətlərinə, onların bu hüquqlardan qəsdən rəqabəti
məhdudlaşdırmaq məqsədilə istəfadə etməsi halları istisna olmaqla, şamil edilmir.
Dostları ilə paylaş: |