Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
42 cəmləşdirərək, bu xüsusiyyəti satirik psixologizmə də öz təsirini göstərir”. İnsanın daxili aləminə enmək, onu dialektik inkişafda göstərmək, psixologiyasını açmaq üslubundan S.M.Qənizadə “Gəlinlər həmayili”, C.Məmmədquluzadə “Danabaş kəndinin əhvalatları”, N.Nərimanov “Bahadır və Sona” əsərində istifadəyə nail olmuşlar. Onların nəsr əsərlərində ictimai həyat hadisələrinin özünəməxsus tərəfləri, real, həyati konflikt və süjetlər, fərdi psixologiyalar, obraz və xarakterlər istehza, satira və gülüş hədəfi də olur. Satirik təsvirə nümunə üçün “Odabaşının hekayəsi”nə diqqət yetirək: “Fərman qabağa yüyürüb xanın atının başından və üzəngidən yapışdı. Fərman artıq xanın xoşuna gəldi. Hacı Kamyabla əl tutub xəbər aldı: -
Hacı, bu oğlan kimdir?” -
Qurban, bu mənim qardaşım oğludur. -
Afərin! Yaxşı və qoçaq oğlana oxşayır. Çox xoşuma gəldi. -
Nökərinizdir, Qurban! Xanın atlıları da atlarından endilər. Xan bir neçə saniyə Fərmanın üzünə baxıb, hacı ilə bahəm içəri daxil oldu. Bu kiçik dialoqda maraqlı səhnənin bütün məişət xırdalıqlarının və getdikcə mənzərənin panoramını genişləndirən təfərrüatın mərkəzində iş dayanır. Amma, xanın xoşuna gələn, diqqətindən yayınmayan fəal, dinamik, qaynar bir iş. Əslində qaynarlıq zahirən yeganə satirik mövqeli Hacı Kamyabın şüuru, daxili işgüzarlığı ilə bağlıdır. Bu kiçik epizodda satirik əşya aləminin də təfərrüata cəlb olunmasına az rast gəlinir və verilən təfərrüat əksərən hərəkətdə göstərilir. Azərbaycan klassik nəsrində sənətkarlarımız bu və ya digər dərəcədə daxili monoloqdan istifadə ediblər. Şübhəsiz ki, nəsr daxili monoloqa doğru inkişaf yolunu zaman-zaman, tədricən, birinci şəxsə aid təhkiyədən başlayıb. Klassik nəsrimizdə olduğu kimi, müasir nəsrdə də daxili monoloqun meydana gəlib formalaş- masında, aprıcı bədii üsullar sırasına çıxmasında birinci şəxsə aid təhkiyənin rolu danılmazdır. Birinci şəxsə aid təhkiyədə qəhrəman (biz birinci şəxsə aid təhkiyənin o tipini nəzərdə tuturuq ki, orada təhkiyəçi məhz
43 qəhrəmanlardan biridir) gördüyü, duyduğu, iştirak etdiyi, yaxud eşitdiyi barədə oxucuya söhbət açır. Oxucuya söylənilən bir “monoloq” sadəliyə, aydınlığa, fikir ardıcıllığına əsaslanmalı olur. Daxili monoloq isə sadə, aydın, ardıcıl olub, birinci şəxsə aid təh- kiyəyə bənzədiyi kimi, mürəkkəb, qeyri-ardıcıl və “məntiqsiz” də ola bilər. Daxili monoloqun mürəkkəb nümunələrində oxucu sanki unudulur, oxucunun asanlıqla başa düşəcəyi nizamlı nitq formasını müəllif semantik, sintaktik mürəkkəbliklə əvəz edir. Çünki daxili monoloq öz təbiətinə görə qəhrəmanın nə barədəsə öz-özü ilə gizli danışığıdır. Realist sənət tarixində daxili monoloqun formaca birinci şəxsə aid təhkiyədən, eləcə də dialoqdan, dram əsərlərindəki mono- loqdan fərqli şəkildə meydana çıxması həyatda daxili nitqin kommunikativ nitqdən fərqlənməsi faktına əsaslanır. Tanınmış sovet psixoloqu L.S.Vıqotski yazır: “Biz daxili nitqə sadəcə olaraq danışıq forması kimi baxanlarla razılaşmırıq. Daxili nitq insanın özü üçün, zahiri danışıq nitqi isə başqaları üçündür. Daxili nitq danışıq dilinin qabaqcadan düşünülməsi və ya danışıq dilinin yaddaşda yenidən canlandırılması deyil, ondan tam fərqlidir”. XX əsr dünya ədəbiyyatının uğurlarından biri də “Əsrin draması” sayılan zaman problemlərinin əsrin elmi kəşflərinin işığında tamam başqa yöndən bədii tədqiqata çevrilməsi və bunun eyni zamanda bədii təsvir vasitələri tutumunda əhatəli təsir göstər- məsi ilə əlaqədardır. C.Coys, M.Prust və başqa yaradıcıların bədii axtarışlarından başlayan “Şüur axını” əsrin bədii tempinin inkişaf meylini dəyişdirdi. Lakin unutmaq olmaz ki, bu dəyişmə ilkin bünövrəsini təkcə Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsindən, A.Berqso- nun zamanla bağlı fəlsəfi konsepsiyasından deyil, bəlkə də daha çox M.F.Dostoyevski, L.N.Tolstoy və başqa sənətkarların yaradıcı- lığındakı daxili monoloqlarından götürür. Daxili monoloqun həm nəsr, həm dram əsərlərində tarixən əsas poetik vasitə kimi işlənən ənənəvi monoloqun yeni dövrdə novatorcasına davamı olduğu bizə məlumdur. Ədəbiyyat tarixindən məlumdur ki, F.Kafka, Y.Folkner, A.Kamyu, E.Heminquey, Q.Markes kimi sənətkarların adı ilə bağlı müasir dünya nəsrində daxili monoloqun mürəkkəb formalarından, o cümlədən “şüur axını”ndan geniş istifadə olunur. Azərbaycan nəsrində daxili monoloqun sadədən mürəkkəbə doğru təkmil-
44 ləşməsindən, birincili şəxsə aid təhkiyədən fərqli keyfiyyətlərə yiyələnməsindən xəbər verir. Göstərdiyimiz inkişaf mərhələsi Azərbaycan nəsri üçün də xarakterikdir: ənənəvi monoloq – daxili monoloq – şüur axını. Klassik Azərbaycan nəsrində monoloqun və daxili monoloqun həm inkişaf mərhələlərini, həm də tip və xarakterini araşdırmaq sahəsində A.Məmmədov, “Epik sözün bədii gücü” (B., 2000) monoqrafiyasında, filologiya elmləri doktoru, ədəbiyyatşünas M.İmanov (Kazımoğlu) isə “Müasir Azərbaycan nəsrində psixologizm” (B., 1991) monoqrafiyasında bəhs etmişlər. XX əsrin əvvəlləri yazıb-yaradan sənətkarlarımızda satirik nəsrin dil zənginliklərinə dərindən bələd olan söz və ifadələri yerində işlətməyi bacaran, bədii dildə realizmin qorunub saxlanılmasına çalışan qələm ustaları olmuşlar. Professor Zaman Əsgərli yazır: “Bədii dil, eyni zamanda, yazıçı üçün tipikləşdirmə vasitəsidir. Yazıçı təsvir etdiyi surətin fərdi və ümumiləşmiş cəhətlərini göstərməkdə danışıqdan gözəl vasitə tanımır. Bədii surətin bütün səciyyəvi əlamətləri onun danışığından meydana çıxır. Monoloqlar fikir və hisslərin yığcam, dolğun ifadəsini verir. Surətin psixo- logiyası, onun tipik cəhəti, səciyyəvi xüsusiyyətləri monoloqda sənətkarlıqla ümumiləşdirilir”. “Monoloq – bədii əsərdə bir adamın müsahibinə, səhnədəki digər surətlərə, yaxud öz-özünə müraciətlə söylədiyi nitq, dramaturji əsərdə monoloq bəzən surətin tamaşaçılara müraciəti şəklində olur”. Nəsr əsərində dialoq adətən üstünlük təşkil edir. Monoloq isə səhnə əsərlərində obrazların daxili aləminin açılmasına xidmət edir, bu aləmin mürəkkəbliyini aşkara çıxarır. Nəsr nümunələrində personaj monoloqu təklikdə də yığıncaq-toplantıda da, iki-üç şəxsin yanında da deyir. N.Nəri- manovun “Bir kəndin sərgüzəşti” hekayəsində kəndxuda məhəlləsinin sakinləri haqqında düşüncələrə dalır. “Aldanmış kəvakib” (M.F.Axundov) povestində şahlığın məmurlarının çıxışları monoloq – təsviri yada salır. “Müsəlman arvadının sərgüzəşti” (Y.V.Çəmənzəminli) hekayəsində aparıcı surət hekayəçi kimi çıxış edir, sona qədər hadisələr onun dili ilə nəql olunur. Biz demək fikrində deyilik ki, birinci şəxsin – qəhrəmanın dili ilə danışan bütün nitqləri monoloq saymaq lazımdır. Ola bilsin, hekayəçi özünün təhkiyəsini şəraitdən, məkan-zaman uyğunluğundan asılı
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|