Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
15 yaranmasına səbəb olmuşdur. Misal üçün, “Qızım sənə deyirəm, gəlinim sən eşit”, “Gəlinin dini yox, qayınananın imanı”, “Qız idim soltan idim, ərə getdim kəniz oldum, tazıya çul oldum”, “Qızı öz xoşuna qoysan ya zurnaçıya gedər, ya da halvaçıya”, “Arvadı deyingən kişinin saçı tez ağarar”, “Qız bibiyə, oğul dayıya”, “Gəlin var gələr gətirər, gəlin var gedər itirər” və s. Azərbaycan yazıçıları xalq gülüşündən, xalq satirasından bütün zamanlarda kifayət qədər bəhrələnmişlər. Azərbaycan satirik lətifələrinin, ən ümdəsi Molla Nəsrəddin lətifələri fikrimizin təsdiqi üçün mükəmməl nümunələrdir. Zaman-zaman qara camaat dövrün hakimlərinin axmaqlığına, kütlüyünə, fərsizliyinə gülmək üçün Molla Nəsrəddinin şəxsiyyətinə sığınıb, fikir və ifadələrini onun dili ilə söyləyir, başqa oturanları lağa qoyub ifşa ediblər. Gülüş qəhrəmanları ilə ilgili folklor nümunələri bir şəxsin deyil, ümuminin – kollektivin yaradıcılıq məhsuludur. Satirik ədəbiyyatda ənənəvi yanaşma üsuluna əsaslanıb demək olar ki, Molla Nəsrəddinin “mənfi” sifətdə təqdim etdiyi lətifələrdə molla özü yox, onun vasitəsilə başqaları tənqid hədəfinə çevrilir. Molla hacıleyləyin boynunu, qıçlarını kəsirsə bu məqamda o gül- mək istədiyi, ifşa edəcəyi ağılsız, həm də zalımların rolunu ifşa etmiş olur, daha doğrusu məcburiyyət qarşısında qalır. Digər bir lətifədə Molla evdə ola-ola, qonaqlara evdə olmadığını xəbər verdiyi vaxt o, yalançı, fırıldaqçı insanların cildinə girir, tipi ifşa edir. Molla Nəsrəddinin təzədən mənfi tip rolunda çıxış etməsinə, təbii ki, ehtiyac yaranmır. “Tipi ifşa etmək” məntiqinə görə, Molla Nəsrəddin başqasının rolunda yox, öz rolunda olur, “tənqid atəşi”ni, məhz öz rolunda, dolayı yox, birbaşa açır. Lakin Molla Nəsrəddin bunun əvəzinə, necə deyərlər, “mənfi” tipə qoşulub “mənfilik”lə də məşğul olur. Məsələn “Gözünüz aydın, filin biri də gəlir” adlı bir lətifənin məzmunu qısaca belədir: hökmdar öz ixtiyarındakı fillərdən birini bəsləmək üçün Molla olan kəndə göndərir. Fil kənddə əkin-biçindən əsər-əlamət qoymur, nə ki, var, hamısını tapdalayıb sıradan çıxarır. Camaat təngə gəlib Molla ilə bərabər hökmdarın yanına fildən şikayətə gedir. Mənzil başına çatmamış hamı bir-bir dağılıb geri qayıdır. Molla camaatın onu tək qoyub
16 qaçmağından hirslənir və hökmdara deyir ki, “fillərindən birini bizim kəndə qonaq göndərmisən, bundan çox razıyıq. Ancaq heyvan tək olduğu üçün səsindən dayana bilmirik. Kənd əhli xahiş elədi ki, filə bir yoldaş göndərəsən”. Hökmdar Mollanın bu sözlərindən çox şad olub, ona çoxlu hədiyyələr verir və kəndə bir fil də göndərir 1 . Bu lətifədə Molla Nəsrəddin əvvəlcə camaatla birgə hökmdara qarşı çıxdığı halda, qəfildən öz mövqeyini dəyişir və zalım hökmdarla eyni nöqtədə dayanır. Bu yerdə “Molla Nəsrəddin zalım bir adamın rolunda çıxış edir və onun özünün tənqid hədəfinə çevrilir” qənaəti səhv deyil, amma natamamdır. Əlbəttə, biz başqasının rolunda çıxış etməyi, onun rolunu oynamağı lətifələrin başlıca xüsusiyyətlərindən sayırıq və bu məsələyə bir az sonra yenidən qayıdacağıq. Lakin nəzərə çatdırmaq istədiyimiz cəhət odur ki, lətifələrdə başqasının rolunda çıxış edib-etmədiyindən asılı olmayaraq, tənqid edən tərəf özü tənqid olunanlar cərgəsindən qıraqda qalmır. Bir çox lətifələrdə Molla Nəsrəddin qazının, mollanın, valinin, hakimin, xanın, hətta hökmdarın eybini birbaşa onların üzünə deyir. C.Yusifli yazır: “Lətifədə oyun elə qurulur ki, heç vaxt qalmaqal düşmür, şifahi mətndə sanki bu dünyanın bütün olar-olmazının, bütün rəsmiyyət və ciddiliyinin üstündən qalın bir xətt çəkilir” 2 .
olmasından, Molla qorxmazlığından və sözü üzə demək cəsarə- tindən daha artıq dərəcədə onun yuxarı təbəqə adamlarının arasın- dakı məhrəmanəlikdən, ərkyanalıqdan xəbər verir. Gülüş ustası cəmiyyətin bütün təbəqələri ilə - kasıbla, fəqirlə, varlılarla, uşaq və qadınla, oğru-əyyaşla, lotu-nadanla, alimlə heç bir çətinlik çək- mədən dil tapır, ünsiyyət bağlayır. Ona görə ki, Molla Nəsrəddin bütün o adamlarla bir yerdə vahid bir dünyanın – xalq gülüşü dün- yasının sakinidir. Fəqət həmin dünyada bir nəfər deyil, hamı gülür, bir nəfər yox, hamı gülüş hədəfinə çevrilir. “Dörd qıçlı olardın”
1 Molla Nəsrəddin lətifələri. Tərtib edəni Y.Məmmədov. Bakı, Uşaq-gənclər nəşriyyatı, 1956, s.64 2 Yusifli C.Ə. Gülüş və dünyanın sonu. Bakı, Elm, 1997, s.15-16 17 lətifəsinə diqqət yetirək. “Günlərin birində bir nəfər Teymur Ləngə bir qaz gətirir. Teymur Mollaya tapşırır ki, qazı bişirsin. Aşpaz qazı qızardır. Molla qazı Teymur üçün aparanda nəfsini saxlaya bilməyib bir budunu yeyir. Teymur baxır ki, qazın bir budu yoxdur. Teymur soruşduqda, Molla halını dəyişməyib cavab verir ki, qaz bir qıçlı olar. Hirsli Teymura Molla pəncərədən çayın kənarındakı tək ayaq üstə duran qazları göstərir. Teymur elə pəncərədən qazların topasına bir ox atır. Qazlar hamısı birdən uçur. Teymur Mollaya acıqlananda o halını pozmadan deyir ki, o oxu ki, sən onlara atdın, mən sənə atsaydım, ikiqıçlı nədir, lap dörd qıçlı olardın” 1 . Bəhlul Azərbaycan ədəbiyyatında Danəndə Bəhlul və Divanə Bəhlul kimi məşhurdur. Bütün xalqların özünəməxsus gülüşü, təbəssümü var. Şifahi xalq ədəbiyyatının ayrı-ayrı xalq satirası janrlarından, ən əsası da ən çox gülüş doğuran nümunələri lətifələridir. Molla Nəsrəddin lətifələri də daxil olmaqla Azərbaycan xalq lətifələri müəyyən dövrdə insanların mübarizəsindən ümumbəşəri, dərin məna və mahiyyəti olan nəticələr, hökmlər çıxardığı üçün ədəbi həyata vəsiqə alır. Muxtar Kazımoğlu (İmanov) yazır: “gülüşü doğum və həyat mənbəyi sayan xalq, komik folklor nümunələrinin məzmununu da məhz həmin baxış üzərində qurur. Bununla da xalq gülüşünün özünəməxsus sistemi meydana çıxır... xalq gülüşünə yazılı satirik ədəbiyyat prozasından nəzər saldıqda təhriflərə yol vermiş oluruq. Məsələn. Azərbaycan xalq gülüşünün ənənəvi obrazları olan kosa, keçəl, Molla Nəsrəddin, Bəhlul Danəndə və başqalarını sırf ifşaedici qəhrəmanlar kimi götürmək məhz xalq gülüşünə yazılı ədəbiyyat ölçülərindən yanaşmağın nəticəsidir” 2 . Lətifənin ovqatı xoş etməsi, qulağı xoşhal etməsi, ürəkdən tikan çıxartması, yorğunluğu çıxardıb insana gözəl, bəxtəvər anlar bəxş etməsi, dilxorçuluğunu aradan götürməsi onun hər bir cəmiyyətdə öz hədəfini tapıb, atəşi ona doğru yönəltməsindədir. Gülüş hədəfi ilə özü arasında çin səddi çəkməyən, özünü ətraf mühitin bir nümayəndəsi sayan M.F.Axundovun komediyaları da ilk dəfə
1 Molla Nəsrəddin lətifələri. Tərtib edəni Y.Məmmədov. Bakı, Elm, 2006, s.19 2 Kazımoğlu M.İ. Xalq gülüşünün poetikası, Bakı, Elm, 2006, s.19 Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|