Microsoft Word Baba n r variant seva
Abdulla Şaiqin bədii nəsri
Yüklə 1,74 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abdulla Şaiqin bədii nəsri
- Faiq Xasayoğlu, “İki sahil”in müxbiri
- Filologiya üzrə elmlər doktoru Baba Babayevin elmi əsərləri barədə rəylər
271 Abdulla Şaiqin bədii nəsri Filologya elmləri namizədi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Baba Babyevin (Maqsudoğlu) ilk kitabı çapdan çıxmışdır. Kitab “Abdulla Şaiqin bədii nəsri” adlanır. “Yurd” nəşriyyatı tərəfindən çap olunan əsərin rəyçisi A.Şaiqin oğlu, əməkdar elm xadimi, akademik Kamal Talıbzadə, elmi redaktoru isə f.e.d. professor Əflatun Saraclıdır. Adından göründüyü kimi “Abdulla Şaiqin bədii nəsri” çox maraqlı bir mövzunu əhatə edir. Müəllif haqlı olaraq A.Şaiqi “Azərbaycan sovet ədəbiyyatının, o cümlədən nəsrinin bünövrəsini qoyanlardan biri” adlandırır və qeyd edir ki, onun nəsri bütövlükdə Azərbaycan bədii nəsrini mövzu, janr, tematika, problematika baxımından zənginləşdirmiş, milli etik ənənənin, bədii təhkiyənin istiqamətinə və inkişafına təkan vermişdir. Doğrudur, Azərbaycan nəsrinin inkişafında özünəməxsus xidmətləri olan A.Şaiqin bədii nəsrinin bəzi xüsusiyyətlərinə ayrı- ayrı tədqiqatlarda da toxunulmuşdur. Lakin bu o qədər də fundamental, sistemli, əhatəli xarakter daşımamışdır. Bu kitabda isə müəllifin bədii nəsrinin xüsusiyyətləri barədə qaldırılan məsələlər və tədqiqat obyektinə çevrilən nüanslar tam orijinallığı ilə seçilir. Bunu Baba Maqsudoğlu özü də etiraf edir. Bildirir ki, A.Şaiqin həyat və yaradıcılığının bəzi məsələlərinə həsr edilmiş, problematik məsələlərdə də hekayə, povest və romanları haqqında maraqlı fikirlərlə rastlaşırıq. A.Şaiqin müəyyən bir əsərinin təhlilinə həsr edilən məqalələr də az deyildir. Lakin görkəmli ədibin yaradıcılığı bir çox mütəxəssislər tərəfindən araşdırıldığı halda, onun nəsr əsərləri indiyə kimi ayrıca tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Bu baxımdan f.e.n. Baba Maqsudoğlunun monoqrafiyası ilk və uğurlu addım kimi qiymətləndirilməlidir. Əsərdə qeyd olunduğu kimi, bu monoqrafiya həm A.Şaiq yaradıcılığının, həm də klassik və müasir Azərbaycan nəsrinin bir sıra problemlərinin, onun janr, metod, üslub və başqa ideya sənətkarlıq məsələlərinin daha dərindən və obyektiv şəkildə tədqiqinə də kömək edə bilər. “Abdulla Şaiqin bədii nəsri”nin yazılmasında əsas məqsəd görkəmli Azərbaycan mütəfəkkirinin ilk dəfə tam halda istiqlal və 272 müstəqilliyin ədəbiyyatşünaslıq elmimizin yeni tələbləri işığında araşdırmaqdır. Əsəri vərəqlədikcə buraya gərgin əmək sərf edən alimin böyük zəhmətinin izlərini aydınca duyuluq. İstifadə olunan elmi mənbələr, paralellər apararaq məntiqi nəticəyə gəlmə diqqətdən kənarda qalmış yarımçıq “İki müztərib, yaxud əzab və vicdan” romantik romanın təhlili fikrimizi təsdiq edən amillərdəndir. Kitabı oxuduqca hiss edirsən ki, böyük axtarışların məhsulu olan bu əsərdə müəllif A.Şaiqin nəsr əsərlərini dövrün epik ənənələri kontekstində, tipoloji planda təhlil etməyə, onun ideya- məzmun və sənətkarlıq xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Bunun üçün müəllif hekayə, povest və romanların ideya-sənətkarlıq və problematika baxımından təhlilini verməyə, nəzəri-estetik fikrin son nailiyyətləri işığında yazıçının nəsr əsərlərindəki vulqar-sosiologizm təsiri ilə təhrifləri aydınlaşdır- mağa, surətlərin orijinal xüsusiyyətlərini və prototiplərini müəy- yənləşdirməyə çalışmışdır. Fikrimizcə f.e.n.Baba Maqsudoğlu məq- sədinə nail olmuşdur. Burada müəllif A.Şaiqin bədii nəsrini həm milli ədəbiyyatşünaslığın, həm də şaiqşünaslığın uğurları baxı- mından ədəbi-tarixi və elmi-nəzəri aspektdə araşdırmağa cəhd göstərmişdir. Xatırladırıq ki, bu kitabda A.Şaiqin nəsr əsərləri ilk dəfə Azərbaycan romantizminin əsas nəzəri-estetik prinsipləri işığında təhlil olunur və ilk dəfədir ki, A.Şaiq nəsrinin aktual ictimai, siyasi, sosial, mənəvi-əxlaqi problemləri sənətkarlıq məsələləri ilə qarşılıqlı əlaqədə araşdırılır. Ali məktəb tələbələri, aspirantlar və nəsrin tədqiqi ilə məşğul olan alimlərimiz üçün nəzərdə tutulan bu əsərin maraqla oxu- nacağına şübhəmiz yoxdur. Həmkarımız Baba Babayevi (Maqsudoğlu) “Abdulla Şaiqin bədii nəsri” monoqrafiyasını ərsəyə gətirdiyinə görə təbrik edir, ona yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.
“İki sahil”in müxbiri 273 Satirik nəsrimizin tədqiqi Azərbaycan ədəbiyyatının xüsusi elmi tədqiqata ehtiyacı olan aktual problemlərindən biri satirik nəsrin təşəkkül və inkişafıdır. Doğrudur, indiyə qədər alimlər bu məsələ ilə bağlı bir sıra elmi fikirlər söyləmişlər; Ə.Mirəhmədov, Y.Qarayev, F.Hüseynov, K.Məmmədov, Ə.Saraclı, Q.Kazımov, Z.Əsgərli, A.Əmrahoğlu, B.Əhmədov kimi tədqiqatçılar XIX-XX əsrlərdə yaşayıb yaratmış yazıçıların, özəlliklə, M.F.Axundzadə, C.Məmmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Y.V.Çəmənzəminli, B.Talıblı, Mir Cəlal, Sabit Rəhman və b.sənətkarların bədii gülüşü, satirik təsvir və ifadə üsulları haqqında qiymətli elmi fikir və mülahizələr söyləmiş, onların sənətkarlıq xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmışlar. Bunlara baxmayaraq bədii gülüşün xüsusi tipi kimi satiranın Azərbaycan milli nəsrində mövqeyi, ayri-ayrı janrlarda təzahür xüsusiyyətləri tədqiqatdan kənarda qalmışdı. Elə buna görə də dosent Baba Maqsud oğlu Babayevin “Azərbaycan realisr nəsrində satira” mo- noqrafiyası (“Elm” nəşriyyatı, 2008, elmi redaktoru; Alxan Bayram- oğlu) ciddi elmi maraq doğurur. Giriş və nəticə hissələrindən başqa üç fəsildən ibarət olan bu monoqrafiyada müəllif əvvəlcə satiranın ideya-estetik prinsipləri haqqında söhbət açır. Görkəmli satira nəzəriyyəçilərinin elmi əsərlərinə istinad etməklə Azərbaycan klassik nəsrində bədii-estetik gülüşün özünəməxsus cəhətlərini üzə çıxardır. Tədqiqatçı ilk dəfə olaraq XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində (1920-ci ilə qədər) yazılmış satirik nəsr nümunələrini vahid elmi məhvər ətrafında sistemləşdirərək təhlil edir. Həmin dövrün satirik nəsrinin bədii qaynaqlarından bəhs edərkən müəllifin Azərbaycan şifahi ədəbiyyat nümunələrini, xalq nağıllarını, məzhəkə, qaravəlli və lətifələri xatırlaması əsaslı görünür. Doğrudan da Azərbaycan satirası öz kökləri etibarı ilə milli folklor mədəniyyətinə, xalq gülüşünə bağlıdır. Lakin bu gülüşün bədii-estetik kökləri təkcə milli folklor mədəniyyətindən ibarət deyil. Onun formalaşmasında bütün Şərq- müsəlman dünyasının, xüsusilə türk xalqlarının qədim gülüş təcrübəsinin də mühüm rolu olmuşdur. Elə buna görə tədqiqatçı yeri gəldikcə dünya ədəbi-bədii fələsəfi fikir nümayəndələrinin
274 yaradıcılığına müraciət edir, onların bəzi əsərlərinin Azərbaycan ədəbiyyatına və satirik düşüncəsinə təsirini qeyd edir, öz fikirlərini Aristotel, V.Belinski, İ.Eventov, N.F.Yerşov, V.Mayakovski, Saltıkov-Şedrin, A.V.Lunaçarski və başqalarından tutarlı sitatlar gətirməklə əsaslandırmışdır. B.Babayev müxtəlif dövrlərdə yaşa- mış bu fikir adamlarının satira, yumor, komediya, məzhəkə, haq- qında mülahizələrində bir ümumilik, eynilik görür. Bu eynilik həmin mütəfəkkirlərin hamısının bədii gülüşə yüksək qiymət ver- məsindəndir. Kitabın ikinci fəslində Azərbaycan realist nəsrində satiranın təşəkkülü, təzahür formaları və inkişaf mərhələləri tədqiq olunur. B.Babayev belə hesab edir ki, satira XIX əsrə qədər yalnız Füzuli yaradıcılığında sezilir. Məlumdur ki, Füzulinin “Söhbətül əsmar” əsəri alleqorik şəkildədir, onun farsca yazılmış əsərlərində isə eyham və rəmzlərə rast gəlmək olar. Kitab müəllifi bunları XIX əsrə qədərki ədəbiyyatımızda satiranın rüşeymləri, ünsürləri kimi qiymətləndirir. Onun qənaətinə görə Azərbaycan ədəbiyyatında satira, gülüş, ifşa vasitəsi kimi XIX əsrdə A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh və başqalarının yaradıcılığında üzə çıxmışdır. Q.Zakir “satirik cərəyanı qüvvətləndirən”, formalaşdıran sənətkarlardan olmuşdur. M.F.Axundzadə altı komediyası ilə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Q.Zakir sənəti ilə formalaşmağa başlayan maarif- çiliyi, realizmi və satiranı yeni inkişaf səviyyəsinə qaldırmış, “Aldanmış kəvakib” və ya “Hekayəti-Yusif şah” povesti ilə realist satirik nəsrin yaradıcısı olmuşdur. Sonralar bu ənənə davam və inkişaf etdirilmiş, XX əsrin əvvələrində mollanəsrəddinçi yazıçı- ların sayəsində yeni bir yüksəliş mərhələsinə çatmışdır. Monoq- rafiyada C.Məmmədquluzadə satirasının özünəməxsusluğu, gülüş hədəfləri və ifşa üsulları haqqında ətraflı məlumat verən tədqiqatçı bu dahi sənətkarın yaradıcılıq manevri və qüdrətinə dair elmi fikirləri yeni faktlarla daha da möhkəmləndirir. Monoqrafiyada XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvələrində (1920-ci ilə qədər) yazıb-yaratmış sənətkarlarımızın bədii nəsrinin poeti- kasından da bəhs olunur. B.Babayev C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli, S.Hüseyn, T.Şahbazi, B.Talıblı kimi yazıçıların nəsr üslubu, satirik inikas
275 yolları barədə söhbət açmaqla XX əsrin əvvəllərindəki bədii nəsrin keyfiyyətlərini aydınlaşdırmış olur. Məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərmiş realist nasirlər gülüş doğuran hadisələri əks etdirərkən məzmunla bərabər bədii formaya da xüsusi diqqət yetirirdilər. Onların əsərlərində ideya çılpaq şəkildə deyil, yüksək bədiiliklə ifadə olunur, surətlər səciyyəvi cəhətləri ilə təqdim edilirdi. C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev və Y.V.Çəmənzəminlinin hekayələrində təsvir olunan əhvalat və hadisələr həyatiliyi, yüksək realizmi və inandırıcı olmasına görə seçilirdi. Onların əsərlərinin süjet və kompozisiyası əvvəldən axıra qədər gülüşün mahiyyətinin açıqlanmasına xidmət edirdi. Monoqrafiya müəllifi bu fikirləri əsaslandırarkən konkret əsərlərə, məsələn, C.Məmmədquluzadənin “Quzu” hekayəsinə söykənir. O, doğru deyir ki, “Quzu” hekayəsində bədii gülüşün ünvanı həyatdakı eybəcərliyə qarşı çevrilmiş olsa da yazıçının əsas məqsədi gözəllikdir. Əsərdə Mirzə Cəlil gülüş doğuran situasiyalar təqdim etməklə oxucusunu əyləndirmək yox, onu düşündürmək, ətrafda baş verənlərdən nəticə çıxartmağa sövq etmək istəmişdir. Bu gülüş düşündürücü, mənalı və islahedicidir. Sevda Salmanova 276 MÜNDƏRİCAT Ön söz............................................................................................ 3 Klassiklər və müasirlər elmi tədqiqat müstəvisində (B.Həsənli)............................................................................ 6
Klassik və müasir ədəbiyyata dair tədqiqlər Folklor nümunələrində satira və gülüş.................................. 12 Müxtəlif bədii janrlarda satiranın təzahür formaları............. 20 Realist nəsrdə M.F.Axundov ənənələri................................. 28 Nəsrdə poetik komponentlər................................................. 37 XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan nəsrində bədii gülüş............................................................................. 47
“Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi və satirik nəsrin yeni inkişaf mərhələsi.................................................................... 58 Azərbaycan satira ustalarının süjet və tip yaratma metodları 66 Ədibin nəsrində detal.......................................................... 71 Abdulla Şaiqin uşaq hekayələri........................................... 77 Y.V.Çəmənzəminli və “Molla Nəsrəddin” jurnalı................ 82 Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin satirik hekayələri.................. 91 Gülüşlə düşündürən ədib....................................................... 101 Gələcəyin poeziyası (Rəsul Rza yaradıcılığı haqqında düşüncələr)............................................................................. 107
Böyük şair haqqında ziyalı xatirəsi....................................... 120
Alim ömrü............................................................................. 122
Görünən və görünməz obrazlar müəllifi............................... 125
Bədii nəsrin gözəl nümunəsi................................................. 130
Yoxluğun ağır imiş ............................................................... 136
Mehdi Hüseyn böyüklüyü..................................................... 137
Sən demə “Mixaylo” şeir yazırmış....................................... 147
Ədəbiyyatımızın ünlü simaları: məqalələr, müsahibələr
Nurlu sima............................................................................. 156 Özünü qoru xalqım............................................................... 172
277 Mən bu dünyada olmayacağam............................................. 177 Özgəni ləkələməklə özünü təsdiq etmək olmaz.................... 180 İlk özbək əlifbasının müəllifi kim olub?............................... 188 Cəfakeş tənqidçi ................................................................... 191 Ayrılığın üzü dönsün ........................................................... 194 Qiymətli tədqiqat əsəri.......................................................... 201 Ziyalı alim ............................................................................ 204 Sözün gücü ........................................................................... 207 Həmişə axtarışda .................................................................. 211 Gülüşlə düşündürmək ........................................................... 215 Müasir Azərbaycan romanlarına yeni baxış.......................... 218 Zərdab gülməcələri ............................................................... 222
elmi əsərləri barədə rəylər
225
230
Təyyar Salamoğlu. Satirik nəsrimizə dair yeni araşdırmalar. 234
Şamil Vəliyev. Ədəbiyyatşünaslığa yeni töhfə.................... 238
Əlizadə Əsgərli. Həsən Seyidbəylinin nəsri haqqında ilk tədqiqat əsəri......................................................................... 242
245
Ramil Əliyev. İlk sistemli tədqiqat əsəri............................... 249
Razim Məmmədov, Ağalar İdrisoğlu. Azərbaycan satirik nəsrinə dair araşdırmalar və yeni tədqiqatlar........................ 255
259
Cəmilə. Ləyaqətli ziyalı......................................................... 263
Rəhman Salmanlı. Həsən Seyidbəyli yaradıcılığı haqqında ilk tədqiqat əsəri.................................................................... 265
kitab....................................................................................... 266
268
Faiq Xasayoğlu. Abdulla Şaiqin bədii nəsri......................... 271
Sevda Salmanova. Satirik nəsrimizin tədqiqi....................... 273
278 Baba Maqsud oğlu Babayev
Bakı – “Müəllim” – 2015
279
“Müəllim” nəşriyyatında çap olunmuşdur.
Çapa imzalanmışdır 26.11.2015. Sifariş 427 Kağız formatı 60 84
1/16 . Şərti 17,4 ç.v. Sayı 100.
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|