Microsoft Word Baburname doc

BABURNAMƏ 

 

13

      Hicrində, ey pəriru, gözümdən uçdu uyğu, 

      Hər gecə dana doğru işimdir ahü nalə. 

 

     Üzümə baxsan, ey yar, görərsən yüz qüssə var, 

     Eşqində Babur yazar bu növ yüz risalə.  

 

Zəhirəddin Məhəmməd Baburun yaradıcılığında risalələr çox mühüm 

yer tutur. Bunlardan «Əruz risaləsi» (1523-25), adından da göründüyü kimi, 

ədəbiyyat nəzəriyyəsinə həsr olunmuşdur. Risalə əruz vəzni haqqında türkcə 

və farsca yazılmış  əsərlərdən fərqlidir. Müəllif  əsas diqqətini türk əruzuna 

yönəltmiş, bizə xas olan şeir  şəkillərindən tüyuğ, qoşuğ, tarxani, öləng və 

digər janrları ətraflı təhlil etmişdir. Babur əruzun 21 bəhri və 272 vəzni haq-

qında geniş məlumatla yanaşı türkcə və farsca nümunələr vermişdir. 

Şairin digər bir risaləsi «Mübəyyəni-zəkat»dır (1521). Burada islamın 

hənəfilik təriqəti ilə əlaqədar bəzi məsələlər (zəkat, xüms, əşar, xərac və s.) 

haqqında məsnəvi tərzində  məlumat verilir. «Kitab nəzminin səbəbi» qis-

mindən anlaşıldığına görə, Babur bu əsəri övladları Hümayuna və Kamrana 

öyüd-nəsihət vermək məqsədilə qələmə almışdır.  

 Şairin «Etiqadiyyə» risaləsi də dini mövzudadır. Babur bu əsərində 

dinin əsaslarını və fiqhi bir ilahiyyatçı müsəlman alimi səviyyəsində bildiyi-

ni nümayiş etdirmişdir. 

Mütəfəkkir şair 1504-cü ildə «xətti-baburi» adlı xüsusi bir əlifba kəşf 

etmiş, türk dilinin fonetikasını daha dolğun əks etdirən həmin əlifba ilə Qu-

rani-kərim yazdırmışdır. 

Bunlardan başqa, Babur tarixi mənbələrdə qeyd olunan iki risalə  də 

qələmə almışdır. «Musiqi elmi» və «Hərb işi» adlanan bu əsərlər, təəssüf ki, 

indiyə qədər tapılmamışdır. 

Babur eyni zamanda türk ədəbiyyatında ilk tərcüməçilərdən biridir. 

Ağır xəstə olduğu zaman əgər bu xəstəlikdən qurtulsam, o zaman mənə Ba-

bur adını qoyan Xoca Übeydullah Əhrarın «Risaleyi-validiyyə»sini farsca-

dan türk dilinə tərcümə edəcəyəm deyə əhd edən Babur 1528-ci ilin 6 noya-

brında tərcüməyə başlamış, «Baburnamə»də yazdığına görə, tək bir gün ara 

verməklə  əsəri iki həftə  ərzində tamamlamışdır. Babur bu risalənin müəl-

lifinə dərin hörmət və sonsuz ehtiram bəslədiyi üçün həmin əsər Baburun di-

vanının  əvvəlinə qoyulmuşdur. Baburun tərcüməçilik fəaliyyətinin örnəyi 

olan «Risaleyi-validiyyə» onun «Seçilmiş əsərləri»nə daxil edilmişdir. 

*** 

Qazi Zəhirəddin Məhəmməd Baburun yaradıcılığında «Baburnamə» 

(digər adları: «Vəqaye» və «Baburun xatirələri») əsəri mühüm yer tutur, ona 

görə də bu əsər haqqında xüsusi danışmaq lazımdır. Türk və islam ədəbiy-

yatında memuar janrında yazılmış ilk əsər olan «Baburnamə» 1494-1529-cu 

---

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

14

illər arasında Orta Asiyada, Əfqanıstanda və Hindistanda baş verən bütün 

hadisələri, müəllifin öz həyatını, o dövrün bütün siyasi xadimlərini, elm və 

ədəbiyyat nümayəndələrini əhatə edir. Kitabda o regionun flora və faunası, 

coğrafiyası, etnoqrafik özəllikləri barədə geniş  məlumat var. Əsərin ondan 

artıq əlyazma nüsxəsi mövcuddur. 

«Baburnamə» hələ müəllifin öz sağlığında böyük əks-səda doğurmuş-

dur. Təkcə Əkbər şahın sarayında üç dəfə farscaya tərcümə edilmişdir. Yek-

dil rəyə görə, ən yaxşı tərcümə Əbdürrəhim xani-xanana məxsusdur (1586). 

O, Baburun yaxın silahdaşı, məşhur türkmən sərkərdəsi, çağatay, türkmən, 

eləcə də bizim ədəbiyyatın klassiki Bayram xanın oğludur. Baharlı boyuna 

mənsub olan Bayram xan əvvəlcə bir müddət Şah İsmayıl Xətainin yanında 

qulluq etmişdir. 

«Baburnamə»nin  şöhrəti qısa müddət  ərzində Avropaya da yayılmış, 

Vitsen onun haqqında holland dilində (1705), C.Leyden və V.Erksin ingilis 

dilində (1826), Pave de Kurteyl fransız dilində (1871) yazılar yazmış, bəzi 

hissələrini tərcümə etmişlər. Əsər ilk dəfə 1857-ci ildə məşhur rus türkoloqu 

N.İ.İlminski tərəfindən Kazanda çapdan buraxılmışdır. A.N.Samoyloviç isə 

1917-ci ildə Sankt-Peterburqda «İmperator Baburun şeirləri» adlı kitabı rus 

dilində nəşr etdirmişdir. 

«Baburnamə»nin ilk tam tərcüməsi tanınmış ingilis alimi Annet Su-

sanna Beveric tərəfindən 1905-ci ildə həyata keçirilmişdir. O, əsərin Heydə-

rabad nüsxəsinin faksimilesini sinkoqrafiya üsulu ilə çap etmiş, tərcüməsini 

vermiş, on səhifəlik önsöz yazmış, kitabın axırına  şəxs, qəbilə, tayfa, boy 

adları və coğrafi adlar göstəricisi əlavə etmişdir. Annet xanım Baburun xa-

tirələrini Gibbonun və Nyutonun memuarları ilə müqayisə etmişdir. Daha 

sonra böyük özbək alimi Əbdürrauf Fitrət 1928-ci ildə «Baburnamə»dən bə-

zi fraqmentləri çap etdirmişdir.  Əsər ordinarius professor Rəşid Rəhməti 

Arat tərəfindən türk dilinə (1940), Bevericin ingiliscə tərcüməsinin əsasında 

Mixail Salye tərəfindən rus dilinə çevrilmiş, 1943-cü ildə Daşkənddə, 1958-

ci ildə isə Moskvada çapdan buraxılmışdır.

 

«Baburnamə»

 ümumən dörd də-

fə ingilis (1826, 1905, 1921, 1922), üç dəfə fransız (1879, 1980, 1985), bir 

dəfə alman (1878), bir dəfə ispan (2005) dilinə çevrilmişdir.

 

Baburun irsinin öyrənilməsinə özbək alimləri də mühüm töhfələr ver-

mişlər. «Baburnamə» 1948-ci ildə Daşkənddə iki cild halında məşr edilmiş, 

1959-cu ildə isə Baburun seçilmiş əsərləri işıq üzü görmüş, 1956-66-cı illər-

də üçcildliyi çap olunmuşdur. Tanınmış baburşünas Parsa Şəmsiyev 1960-cı 

ildə bir neçə nüsxə əsasında «Baburnamə»nin elmi-tənqidi mətnini hazırla-

mışdır. 1982-ci ildə M.Salyenin rusca tərcüməsi yenidən oxuculara təqdim 

edilmişdir. 

1980 və 1985-ci illərdə «Baburnamə» UNESCO xətti ilə S.Əzimcano-

vanın (Özbəkistan),  Əbdülhey Həbibi (Əfqanıstan) və Mühibül Həsənin 

---