266
8. likvidliyin adekvat səviyyədə saxlanması məqsədilə satıla bilən əsas və digər qeyri-likvid
vəsaitlərin monitorinqi.
Bankın likvidlik mövqeyinin effektiv proqnozlaşdırılması üçün bank ayda bir dəfədən az
olmayaraq likvidlik vəziyyətinin stress-testini həyata keçirməlidir.
Stress-testin ssenarisinin hazırlanmasında banka və onun fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinə
(bank əməliyyatlarının və məhsullarının növünə, cəlb edilmiş vəsaitlərin mənbələrinə) aid olan,
bazarda cari və proqnozlaşdırılan vəziyyətlə bağlı fərziyyələr, habelə reytinq agentlikləri
tərəfindən verilmiş reytinqlərin təsiri kimi meyarlar əsas götürülməlidir.
Stress-testin keçirilməsi zamanı müqavilə ilə müəyyən edilən müddətli aktiv və öhdəliklərin
məbləğlərinin hər zaman onların likvid dəyərini real əks etdirmədiyi nəzərə alınır.
Aktivlər üzrə Stress-test üçün fərziyyələri aşağıdakılardan ibarət ola bilər:
1. Aktivlər üzrə stress-test:
2. kreditlərin vaxtında qaytarılmaması və ya gecikdirilməsi (kredit riski ilə əlaqədar yaranan
likvidlik riski);
3. mərkəzi Bank tərəfindən məcburi ehtiyat normasının dəyişdirilməsi;
4. bankda likvid aktivlərin həcminin azalması;
5. bazarda likvid aktivlərin dəyərində dəyişikliklərin müşahidə olunması.
Aktiv və öhdəliklərə təsir edən fərziyyələr: -faiz dərəcəsinin dəyişməsi; inflyasiya
dərəcəsinin dəyişməsi; valyuta məzənnəsinin kəskin dəyişməsi.
Bank tərəfindən likvidlik vəziyyətinin dəyişməsinin inkişafının “ən pis”, “ən yaxşı” və
“ehtimal olunan” ssenariləri tərtib olunmalı və yuxarıda qeyd olunan fərziyyələr daxil olmaqla hər
bir ssenari üçün ayrıca meyarlar müəyyən olunur.
7.5. BANK AKT VLƏR N N TƏHLÜKƏS ZL Y N TƏM N EDƏN NƏZARƏT
MEXAN ZM : DAX L AUD T
Daxili audit, bank aktivlərinin təhlükəsizliyini təmin edən müvafiq nəzarət mexanizmlərinin
adekvatlığını, yaxud mövcudluğunu, bankın səhmdarlara, nəzarətedici orqanlara və ictimaiyyətə
təqdim etdiyi dövri hesabatların dəqiqliyini, tamlığını və dürüstlüyünü təsdiq etməlidir.
Daxili nəzarət mexanizmləri bank fəaliyyətində potensial səhvlərin, nöqsanların və itkilərin
vaxtında aşkar edilməsi və qarşısının alınmasının, bank risqlərinin minimuma endirilməsinin
mühüm vasitəsidir. Daxili nəzarət mexanizmlərinin yaradılması bank əməliyyatlarının etibarlılığı,
təhlükəsizliyi, səmərəliliyi və qanunvericiliyə uyğunluğunu təmin etmək üçün zəruridir.
Hər bir bank öz fəaliyyətində daxili nəzarət mexanizmlərinin adekvatlığını təmin etmək
məqsədilə aşağıdakı əsas prinsipləri və qaydaları rəhbər tutmalıdır:
1. Mükəmməl təşkilati struktur;
2. Zəruri siyasət və uçot qaydaları;
3. Aktivlərin qorunması üçün tədbirlər;
4. Daxili audit üzrə səmərəli proqram.
Daxili audit Müşahidə şurasının, Maliyyə-təftiş komissiyanın və darə Heyətinin
sərəncamında olan ən səmərəli daxili nəzarət vasitəsidir. Daxili audit proqramı o zaman
mükəmməl hesab edilə bilər ki, müəyyən edilmiş nəzarət mexanizmləri, əməliyyat proseduraları -
qeyri-səmərəlilik, uyğunsuzluqlar, yaxud saxtakarlıq və ya qəsdən manipulyasiya nəticəsində
dəyə biləcək zərərin minimuma endirilməsini təmin etsin. Auditorun rolu əməliyyat sistemləri,
prossesual nəzarət mexanizmləri və sənədləşmənin mükəmməliyi, təsirliyinin və etibarlığının
müəyyənləşdirilməsinə yönəldilmiş yoxlamalar və təhlillər aparmaq yolu ilə bankın əmlakının
qorunmasına kömək göstərməkdir. Səmərəli audit zəruri nəzarət atmosferi yaradır, bank
ə
məliyyatlarının dəqiqliyinə və etibarlılığına xidmət göstərir. Daxili auditin bu qaydalarla
müəyyən olunmuş məqsəd və vəzifələri, bankın Maliyyə-təftiş komissiyasının qanunvericiliklə
ona həvalə edilmiş səlahiyyətlərinin icrasını istisna etmir. Maliyyə-təftiş komissiyası öz vəzifə və
səlahiyyətlərinin icrasında daxili və xarici audit yoxlamalarına əsaslana bilər.
267
Auditin məqsəd və vəzifələri ilk növbədə aşağıdakılardan ibarətdir:
1. bankın ayrı-ayrı əməkdaşları və struktur bölmələrinin icra etdiyi əməliyyatların
qanunvericiliyə, normativ aktlara və daxili sənədlərə uyğunluğunu müəyyən etmək məqsədilə,
mütəmadi olaraq yoxlamaların aparılmasını təmin etmək;
2. bankın əməkdaşları tərəfindən qanunvericiliyin, normativ aktların, təlimatların, daxili
sənədlərin, peşə etikası standartlarının tələblərinin pozulması faktlarını tədqiq etmək, uyğunsuzluqları,
yaxud saxtakarlıq əlamətlərini aşkara çıxarmaq;
3. aşkar edilmiş nöqsanların aradan qaldırılması və buna nəzarət məqsədilə tövsiyələr
işləyib hazırlamaq;
4. aparılmış yoxlamaların nəticələri və aşkar edilmiş hər bir faktın müvafiq qaydada
sənədləşdirilməsini təmin etmək;
5. aparılmış yoxlamaların nəticələri, aşkar edilmiş yeni risqlər, nöqsan və çatışmazlıqlar və
onların aradan qaldırılması barədə vaxtında bank rəhbərliyinə məlumat vermək;
6. bankın əməkdaşları tərəfindən qanunvericiliyin, normativ aktların, daxili sənədlərin
tələblərinin öyrənilməsi üzrə işin təşkilinə nəzarət etmək;
7. mühasibat uçotu və hesabat sisteminin adekvatlığını təhlil etmək;
8. inzibati nəzarət mexanizmləri və qaydaların, habelə əməliyyatların səmərəliyinə qiymət
vermək;
9. yeni siyasət formalaşdırılarkən və köhnə siyasətə yenidən baxılarkən, yaxud yeni
fəaliyyət növlərinin planlaşdırılması prosesində və onların tətbiqinin müxtəlif mərhələlərində
nəzarət mexanizmlərinin mövcudluğunu təmin etmək.
Daxili audit xidməti əməkdaşları hüquqları:
1. yoxlama məqsədilə, uçot-hesabat, mühasibat, pul-hesabat və digər sənədlərə icazənin
olması;
2. bank əməkdaşlarının hərəkətlərinin, icra etdiyi əməliyyatların qanunvericiliyin, normativ
aktların və daxili sənədlərin tələblərinə uyğun olub-olmamasını təyin etmək;
3. bankın bütün struktur bölmələrinin fəaliyyətini yoxlamaq;
4. ayrı-ayrı əməliyyatların müvəqqəti dayandırılması barədə tövsiyələr vermək;
5. zəruri hallarda daxili auditə aid olan bir sıra məsələlərin həllinə bankın digər struktur
bölmələrinin əməkdaşlarını cəlb etmək.
Bankların bütün əməkdaşları daxili audit xidməti ilə qarşılıqlı münasibətlərində
aşağıdakılara əməl edilir:
1. daxili audit xidməti tərəfindən öz vəzifə səlahiyyətlərinin icrasına köməklik göstərmək;
2. qanunvericiliyin, təlimat və qaydaların tələblərinin pozulması, həmçinin banka zərər
vurulması faktları barədə daxili audit xidmətinə məlumat vermək;
3. ayrı-ayrı əməliyyatların qanunvericiliyin, normativ aktların, daxili sənədlərin və peşə
etikası standartlarının tələblərinə uyğunluğu şübhə doğurduqda, daxili audit xidməti əməkdaşları
ilə məsləhətləşmələr aparmaq;
4. «maraqlı tərəf» hesab edilə biləcəyi hallarda, bankın əməkdaşları daxili audit xidmətini
ə
vvəlcədən xəbərdar etmədən, müvafiq əməliyyatların aparılmasında iştirak edə bilməzlər.
Bundan başqa Mərkəzi Bank tərəfindən kredit təşkilatlarından vaxtaşırı olaraq daxili
nəzarət sisteminin vəziyyəti və keçirilmiş audit yoxlamalarının nəticələrinə dair hesabatlar tələb
edilə bilər.
Bankların audit funksiyası aşağıdakı minimum normalara uyğun olmalıdır.
1) Auditor müstəqil olmalıdır:
1.1. bilavasitə bankın Müşahidə şurası və Maliyyə-təftiş komissiyasına hesabat verməlidir;
1.2. öz vəzifələrini icra etmək üçün lazımi səlahiyyətlərə malik olmalıdır (sənədlərə və
ş
öbələrə sərbəst icazəsi olmalıdır);
1.3. yüksək etika və peşə keyfiyyətlərinə malik olmalıdır;
1.4. yoxlanılan sahə funksiyasına aidiyyatı olmamalıdır;
1.5. audit proqramlarının həyata keçirilməsi qrafiki, yaxud miqyası üzərində heç bir
məhdudiyyət olmamalıdır.
268
2). Auditor səriştəli olmalıdır:
2.1. ali qtisadi təhsilə, müvafiq peşə təcrübəsinə malik olmalı, habelə peşə biliklərini daim
artırmaq arzusunda olmalıdır;
2.2. bank əməliyyatlarına və Audit keçirilməsinin beynəlxalq qaydalarına bələd olmalıdır;
2.3. beynəlxalq miqyasda qəbul olunmuş uçot standartlarından xəbərdar olmalıdır.
3) Audit proqramı:
3.1. bankın Maliyyə-təftiş komissiyası və Müşahidə şurası tərəfindən təsdiq edilməli və
müntəzəm surətdə nəzərdən keçirilməlidir;
3.2. yazılı formada olmalı və auditin məqsədlərini əks etdirməlidir;
3.3. auditin məqsədlərinə nail olmaq üçün kifayət qədər geniş miqyasda olmalıdır;
3.4. yoxlanılan hər bir sahə üzrə ətraflı iş proqramlarını nəzərdə tutmalıdır;
3.5. hər bir proqramda zəruri audit işinin aydın və dəqiq təsviri olmalı, habelə işin miqya-
sından asılı olaraq bankın ayrı-ayrı departamentlərində konkret əməliyyatların yoxlanılması
proseduraları göstərilməlidir. Proqramda nəzərdə tutulan proseduralar, digər amillərlə yanaşı bank
ə
məliyyatlarının həcmindən və mürəkkəbliyindən asılı olaraq dəyişdirilə bilər;
3.6. lazım gəldikdə proqramda balans hesablarının, xüsusilə kredit, depozit və müxbir
hesablarının təsdiqi nəzərdə tutulmalıdır;
3.7. audit yoxlamalarının keçirilməsi müddətləri, hər bir sahə ilə əlaqədar risqdən asılı
olmalıdır. Bank risqləri təhlil edilərkən auditor tərəfindən konkret əməliyyatın, əlaqədar aktivlərin
və passivlərin xarakteri, müvafiq siyasətin və daxili nəzarət normalarının mövcudluğu, daxili
nəzarət mexanizmlərinin səmərəliyi kimi amillərə xüsusi dəqiq yetirilməlidir;
3.8. görülən işlər sənədləşdirilməlidir. Daxili audit barədə iş sənədlərində audit işlərinin
proqramı, yoxlamanın həcmini və aparılmış əməliyyatları təsvir edən təhlillər və təqdim olunmuş
rəylərin əsasları olmalıdır.
Daxili audit proqramı əsasən aşağıdakı məsələlərin həllinə yönəldilməlidir:
1. Müşahidə şurası və rəhbərlik tərəfindən müəyyən olunmuş siyasətə və qaydalara əməl
edilməsi, o cümlədən əməliyyatların aparılmasına müvafiq icazələr alınmasının təsdiqi;
2. Qüvvədə olan qanunvericiliyə və normativ aktlara əməl edilməsi;
3. Bank sənədlərinin müfəssəlliyi, o cümlədən bütün əməliyyatların müvafiq hesablarda
uçotunun düzgün və vaxtında aparılması;
4. Bank aktivlərinin təhlükəsizliyi, maliyyə hesabatlarında onların düzgün uçotu;
5. Gəlir və xərclərin dəqiq uçotunu, qanuniliyini və bankın siyasətinə uyğunluğunu
müəyyən etmək üçün onların ətraflı təhlili. Bura hesablamaların və sənədlərin dəqiqliyini təmin
etmək məqsədilə depozitlər və kreditlər üzrə faizlər, vaxtında aparılmamış ödənişlər üçün
cərimələr, xidmət haqqı və s. kimi kompüter hesablamalarının və sənədlərin seçmə yolu ilə
yoxlanılması da daxildir;
6. Müvafiq sənədləşmələrin aparılması və girova nəzarət, habelə akkreditivlər və təminatlar
kimi balansarxası maddələrin uçotunun aparılması;
7. Balansdan silinmiş kreditlərdən dəyən zərər barədə sənədlərin təhlili;
8. Əvvəldən axıradək hər bir əməliyyat üzrə dəqiq və lazımi qaydada təsdiq edilmiş
sənədlərin olması;
9. Kompüter texnikasının, proqram təminatının təhlükəsizliyi və etibarlığı, habelə fövqəladə
vəziyyətlər üçün planların tərtib edilməsi (məlumatların təhlükəsizliyi, saxlanması və bərpası).
4) Auditor rəyi:
1. - audit başa çatdıqdan dərhal sonra tərtib edilməlidir;
2. - auditin məqsədlərini, miqyasını, nəticələri barədə hesabatı və problemlərin aşkara
çıxarıldığı hər bir sahə üzrə ətraflı tövsiyələri əks etdirməlidir;
3. - tövsiyələrdə auditin nəticələrinin qısa xarakteR K təsviri, tələb olunan islah tədbirləri,
bu tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün məsul şəxlərin adı və onların həyata keçirilməsi müddətləri
göstərilməlidir;
4. - rəylər bilavasitə Müşahidə şurasına və Maliyyə-təftiş komissiyasına, rəylərin surətləri isə
bankın darə Heyətinə və şöbə rəislərinə (rəyin yalnız müvafiq bölmələri) təqdim edilməlidir;
269
5. - daxili auditin səmərəliyi, daha çox tövsiyyələrin yerinə yetirilməsini təmin etmək
məqsədilə, nəzarətin davam etdirilməsindən asılıdır. Müşahidə şurası nəzarəti yoxlamalar
siyasətini formalaşdırmalıdır. Rəhbər heyət və daxili auditor sonradan nəzarət qaydalarını
müəyyən etməlidirlər.
5) Auditin keçirilməsi müddəti:
Auditin keçirilməsi müddəti, adətən auditin keçiriləcəyi hər bir sahə ilə əlaqədar risq
dərəcəsindən asılıdır. Audit ildə azı bir dəfə keçirilməlidir.
Kredit təşkilatlarında daxili nəzarət sisteminin, o cümlədən daxili audit işinin vəziyyəti,
onun təşkilinin və bu qaydaların tələblərinə uyğunluğu Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi
Bankı tərəfindən yoxlanılmalıdır. Bundan başqa Mərkəzi Bank tərəfindən kredit təşkilatlarından
vaxtaşırı olaraq daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti və keçirilmiş audit yoxlamalarının nəticələrinə
dair hesabatlar tələb edilə bilər.
QANUNLAR, NORMAT V SƏNƏDLƏR VƏ TƏL MATLAR
1)
Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında Azərbaycan Respublikasının
Qanunu
2)
Banklar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu
3)
Banklarda daxili nəzarət və daxili auditin təşkili barədə Qaydalar
4)
Daxili Audit Standartı
5)
Risklərin darə Edilməsi Standartı
6)
Banklarda korporativ idarəetmə standartlarının tətbiqi qaydaları
7)
Aktivlərin təsnifləşdirilməsi və mümkün zərərin ödənilməsi üçün ehtiyatların yaradılması
Qaydaları
Ə
DƏB YYAT
1. Аббасов А.М., Mameдов З. Ф. Цифровизация финансов. Баку.: БГУ, 2003. -200 c.
2. Ibrahimov Z. Pul, kredit və banklar (suallara cavab). Bakı, 2009.
3. Банковское дело. Учебник. M.: Проспект, 2008.
4. Банковское дело Управление и технологии под ред. Тавасиева Учебник 2005. 671с.
5. Банковское дело. под ред. Коробовой Г.Г. - Учебник 2006 -766с.
6. Банковское дело: современная система кредитования// под ред. Лаврушин. М.- 2007.
7. Банковское дело . МФПА, 2005
8. Банковское дело. под ред. Лаврушина О.И. М.- 2007.
9. Банковское дело. под ред. Коробовой Г.Г. М.- 2006.
10. Банковские риски. Издательство:
КноРус
, 2008 .
11. Банковский менеджмент. Издательство:
КноРус
, 2010 .
12. Банковский маркетинг. Издательство: МФПА 2004.
Dostları ilə paylaş: |