SOVYETLER BİRLİĞİ TÜRKOLOJİSİ
NİKOLAY ALEKSANDROVİÇ BASKAKOV
(Doğumundan Sekseninci Yıldönümüne)
*
Y.A. POTSELIYEVSKİY
E.R. TENİŞEV
Meşhur Sovyetler Birliği Türkoloğu, filoloji bilimleri doktoru ve profesör, Nikolay
Aleksandroviç Baskakov seksen yaşına geldi. N.A. Baskakov 22 Mart 1905 yılında
Solvıçegorsk’ta (eski Vologod vilâyeti) doğdu. Liseyi bitirdikten sonra Gryazovetsk
Pedagoji okuluna yatay geçiş yaptı. N.A. Baskakov 1925 yılında bu okuldan mezun
olduktan sonra I Moskova Üniversitesi Etnoloji Fakültesini (Etnografya bölümü,
Türkoloji Ana Bilim Dalı) kazandı. Bu fakülteyi 1929 yılında bitirdi.
1930 yılında N.A. Baskakov Karakalpak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Turtkul şehrine görevli olarak gönderildi. Orada önce Bölge Halk Eğitimi bölümünde
bilim görevlisi olarak çalıştı. 1931 yılında Kompleks Bilim ve Araştırma Enstitüsü
kurulduktan sonra burada Etnoloji ve Dil Bilim Bölümü başkanlığını yaptı. Bu bölüm o
zamanlar Karakalpak dili ve etnografyası üzerine yoğun çalışmalar yapıyordu.
1931 yılında N.A. Baskakov Moskova’ya döndü. Bilim görevlisi olarak Doğu
çalışanları Komünist Üniversitesine bağlı millî ve sömürge sorunlarıyla ilgilenen Bilim ve
Araştırma Derneğinde çalıştı. Aynı zamanda DÇKÜ’de doçent olarak çalıştı. 1932 yılında
Uluslar arası İlim ve Araştırma Enstitüsüne baş bilim görevlisi olarak çağrıldı. 1933
yılında ise SSCB’ye bağlı merkezî seçim komitesi tarafından Sovyetler Birliği Yeni
Alfabe Merkezî Komitesine çağrıldı. 1937 yılında bu komitenin kapatılması dolayısıyla
N.A. Baskakov Dil ve Yazı Enstitüsü Bilim ve Araştırma koluna yatay geçiş yaptı. Bu
enstitü 1944 yılında Dil ve Düşünce Enstitüsü, 1950 yılında ise SSCB Bilimler Akademisi
Dil Bilim Enstitüsü olarak yeniden düzenlendi. Bugüne kadar da burada çalışmaktadır.
1941 yılında gönüllü olarak Gönüllü Milis Kuvvetleri Kiev Halk Tümenine giren
N.A. Baskakov, kısa bir süre sonra SSCB Bilimler Akademisi başkanlık heyeti tarafından
geri çağrılarak Altay Dilini incelemek ve ilmî çalışmalarda bulunmak üzere Dağlık-Altay
Muhtar Vilâyetinde görevlendirildi. N.A. Baskakov burada Dil ve Edebiyat Bilim
Komisyonunun Dağ-Altaysk’a tahliye edilen daha sonra da Moskova’ya taşınan V.İ. Lenin
adlı Moskova Pedagoji Enstitüsünün kuruluş çalışmalarına katıldı. N.A. Baskakov 1943
yılından itibaren Dil ve Yazı Enstitüsünde, V.İ. Lenin adlı Moskova Pedagoji Enstitüsünde
Altay Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı olarak çalışmağa devam etti.
Araştırma faaliyetine etnograf olarak başlayan N.A. Baskakov’un ilmî alanının
belirlenmesine ve canlı Türk dillerini ve az incelenen ya da hiç incelenmeyen lehçeleri
inceleme çalışmaları araştırmalarına, Türk dillerini devamlı konuşanlarla sürekli temas
halinde olması yardımcı oldu.
1926 yılının Nisan ayında fakülte dekanlığı ve I. Moskova Devlet Üniversitesi Etno-
Arkeoloji Müzesi profesörlerinden A.N. Maksimov ve V.K. Trutkovskiy’nin yardımları ve
insiyatifleri ile N.A. Baskakov, Karakalpak Dili ve yaşamını incelemek üzere 5 aylığına
*
Sovetskaya Tyurkologiya, 1980, No 2, s.87-88.
SOVYETLER BİRLİĞİ TÜRKOLOJİSİ NİKOLAY ALEKSANDROVİÇ
BASKAKOV (Doğumundan Sekseninci Yıldönümüne)
8
Karakalpak Muhtar Vilâyetine gönderildi. Bu araştırma çalışmalarının sonuçları Baskakov
tarafından ilk çalışma olarak
Karakalpakların Etnografya Denemeleri’nde yayımlandı.
1928 yılında Baskakov Hiva ve Karakalpak Muhtar Vilâyetine etnografya ve folklor
araştırmaları için gönderildi. Moskova’da bulunan Kazak temsilciliğinin daveti üzerine
Kazakistan’a giden Baskakov burada özellikle Uygurların dili ve folkloru ile ilgili bilgiler
topladı. Baskakov’un üniversite öğrencisiyken folklor ve eski kelimeler sözlüğü dışında
kalan ve Uygur dilinin ses ve yapı bilgisi ile ilgili kısa özelliklerini içine alan “Isık Köl
Yakınındaki Uygurların Dili” adlı çalışması 1978 yılında yayımlandı. Baskakov 1929
yılında Halk Bilimi Merkez Müzesi’nin davetlisi olarak Hiva gezisi çalışmalarına katıldı.
1930 yılında Baskakov, S.E. Malov tarafından düzenlenen Karakalpak Muhtar Vilâyetinin
kuzey bölgelerindeki dili incelemek üzere dil bilim araştırma çalışmalarına yönetici olarak
katıldı. Burada yapılan çalışmaların sonuçlarını 1932 yılında Turtkul’da yayımlanan
“Karakalpak Dilinin Özetlenmiş Dil Bilgisi”nde genelleştirdi. 1935, 1936, 1938 ve 1945
yıllarında düzenlenen araştırma inceleme gezilerinde daha çok dil bilim araştırmaları
gözetilmiş ve çok zengin malzemeler ortaya çıkarılmıştır. Bu malzemeler Baskakov’un
“Karakalpak dilinde Kelime Bölükleri ve Kelime Yapımı” adlı doktora tezinin temelini
oluşturmuştur. Baskakov bu tezini 1950 yılında tamamlamıştır. “Karakalpak Dili” temel
monografisi iki kitap halinde çıkmıştır: “Diyalektoloji üzerine Malzeme –Metinler ve
sözlükler (Moskova 1951) ve “Ses ve Yapı Bilgisi” (Moskova, 1952). Şunu da belirtmek
gerekir ki bu monografide ve Baskakov’un diğer yayınlarında sunulan diyalektoloji
malzemeleri Türk folklorunu inceleyenler tarafından da kullanılabilir. Okuyucu burada
halk eserlerinin temel ürünleri olan büyü sözlerini, düğün şarkılarını, kült ilâhileri,
ninnileri, çocuk şarkılarını, masalları, halk şiirlerini, atasözlerini, tekerlemeleri, gençlik
şarkılarını, dostluk; aşk; hiciv şarkılarını, destanları ve efsaneleri bulabilir.
Büyük Anayurt savaşına kadar Baskakov’un Karakalpak Muhtar Vilâyetine ya da
Oyrot Muhtar Vilâyetine, Kazakistan’a, Kırgızistan’a; Dağıstan’da ve Kuzey Kafkasya’da
bulunan Nogaylara gidişi bazı yıllar kaydedilmemiştir. Baskakov’un 1941-1943 yılları
arasında Dağlık-Altay Muhtar Vilâyetinde bulunması Altay dili konusunda diyalektolojik
malzemeleri toplaması açısından çok yararlı olmuştur. Buradaki çalışmaların sonuçları
Türk dilleri ve lehçeleri konusunda geniş, yeni malzemeleri bilim yaşamına sokan ilmî
makaleler ve ayrıntılı monografilerdir. Burada “Nogay Dili ve Lehçeleri- Dil Bilgisi,
Metinler ve Sözlükler” adlı monografisi (1940), “Altay Dilinin Lehçeleri” adlı makalesi
(1956), “Altay Dili” adlı monografisi ve son olarak çok ciltli monografisi “Altay Dilinin
Kuzey Lehçeleri” hatırlatılabilir. Bu monografinin I. cildi
“Kara Tatarların (Tubakici)
Diyalekti. Metinler ve Tercümeler” 1965 yılında ortaya çıktı. Serinin sonraki cildi
“Kuukici
Tatarlarının Diyalekti. Dil bilgisi Denemesi, Metinler, Tercüme ve Sözlük” yayına hazırlan-
maktadır, ayrıca yazar Altay Dilinin Güney Lehçelerine adanan denemeler serisi yayımlamayı
amaçlamaktadır.
Yaşayan Türk dillerini inceleme sürecinde Baskakov’un aklında bu dillerin dil
bilgisi yapısına uygun özgün görüşler sistemi oluşmuştur. Bu sistem, Türk dil bilgisinin
özel sorunları konusundaki sayısız yayınlarına ve geniş genel çalışmalarına da
yansımıştır. Bu çalışmalardan “Türk Dilleri (1960)” ve “Türk Dillerinin İncelenmesine
Giriş (1962)”i hatırlatmak gerekir.
N.A. Baskakov “Türk Dillerinin Sınıflandırılması. Gelişimi ve Dönemleştirilmesi
(1952)” adlı çalışmasında Türk dillerinin sınıflandırılmasının ilk
önce Türk dillerinin
gelişmesinin tarihî sürecini incelemenin temelinde, Türk halklarının, Türk dillerini
konuşanların tarihinde, dolayısıyla Türk dillerinin dil bilgisi yapısı ve sözcük bileşimi
göz önünde tutularak yapılması gerektiğini savunmaktadır. Böylece hemen hemen tek
sınıflandırma şeması sunmaktadır.
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
9
Şu sıralar Baskakov “Türk Dillerinin Yapısının Tarihî ve Tipolojik Niteliği” adlı
araştırma serisi üzerinde çalışmaktadır. Türk Dillerinin kelime öbekleri ve cümle bilgisi,
kelimelerin biçim bilgisi yapısıyla ilgili eserin ilk iki cildi yayımlanmıştır. Türk
Dillerinin Tarihî ve Tipolojik Ses Bilgisi tamamlanmaktadır. Bu çalışmada
“Türk
Dillerinin tipolojik özelliklerinin genel niteliğini bütün dillerin, genel kategorilerine ve
kendilerine özgü özelliklere sahip olan belli başlı diller gibi verme; bütün Türk dillerine
özgü tek bir yapının gelişimini olayların kronolojik sırasını inceleme temelinde tespit
etme” sorunu çözümlemektedir.
N.A. Baskakov’un çok yönlü çalışmalarından bahsederken onun kültür alanına aktif
katılımını, özellikle Türk dilleri için alfabe ve yazının hazırlanmasındaki katkılarını, millî
okullar için yöntemle ilgili tavsiyeler ve yardımcı kitapların hazırlanmasında katkılarını,
millî-Rusça ve Rusça-millî sözlükler dizisinin (Uygurca-Rusça, Rusça-Uygurca; Karakal-
pakça-Rusça, Rusça-Karakalpakça; Oyrotça-Rusça, Rusça-Oyrotça; Hakasça-Rusça)
oluşturulmasındaki katkılarını anmamak mümkün değildir.
N.A. Baskakov ilmî çalışmalarını aktif öğretmenlik faaliyeti ve uzman Türkologların
yetiştirilmesiyle birleştirmiş, ayrıca ilmî ve topluluk çalışmalarını yürütmüştür. O, okullara
ve yüksek okullara yardımda bulunmanın yanı sıra daimî danışmanlık, yöntem
komisyon başkanlığı, Sovyetler Birliği Türkologları heyet üyeliği, Lenin ve devlet
ödülleri uzman komisyon üyeliği, Sovyetler Birliği Türkoloji dergisi yazı kurulu üyeliği
ve Sosyalist millet dillerinin gelişmesi üzerine Bilim Meclisi başkan yardımcılığı
görevlerini de yürütmüştür.
N.A. Baskakov’un ilmî çalışmaları hem yurt içinde hem de yurt dışında büyük takdir
kazanmıştır. O, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti; Türkmen ve Kazakistan
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri; Karakalpak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerinin
emektarı, Büyük Britanya ve İrlanda Kraliyetleri Asya Toplumu, Türk Dil Bilim Kurulu,
Uluslar Arası Ural Altay Kurulu (Hamburg), Polonya Şarkiyat Toplumu şeref üyesi; Fin-
Ugor Kurulu (Helsinki) üyesi ve muhabiridir.
Bugün de N.A. Baskakov her zamanki gibi çalışmalarına devam etmektedir. Ona
sekseninci yıldönümü dolayısıyla sağlık ve yaratıcı aktifliğinin uzun yıllar devamını
diliyoruz.
Çeviren: Faruk ÖZTÜRK