Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc
Yüklə 2,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 36 Midiya satrapı Atropat Kür və Tərtər çayları arasında yerləşən sakasenlərə başçılıq etmək imkanına malik olmazdı. Bununla bərabər, yaxşı məlumdur ki, Qavqamela döyüşündə (e.ə. IV əs- rin sonları) midiyalılar, Atropatın başçılıq etdiyi kadusilər, al- banlar və sakasenlər ilə «birləşmişdilər». Üçüncüsü, həmin dövrdə nəinki erməni «mərkəzləşmiş quldarlıq dövləti», ümumiyyətlə heç bir erməni dövləti olmamışdır (184, s.16). I-IV əsrlərdə Albaniyanın vəziyyəti Qafqazda son dərəcə yaxşı olmuşdur. Gah romalıların, gah da parfiyalıların təsiri altında olan digər dövlətlərdən fərqli olaraq Albaniya müstəqilliyni itirməmişdir, bunu alban sikkələri də təsdiq edir (329, s. 81-96). Albaniyanı əyalət kimi Roma imperiyasının tərkibinə daxil etmək romalılara müyəssər olmamışdır (363, s.121). II əsrin əvvəllərində bütün Qafqaz Romadan asılı olanda da təkcə Alba- niya müstəqil qalmışdır (363, s.129). Albaniya III əsrin ikinci yarısında qonşularından fərqli olaraq o dərəcədə müstəqil idi ki, albanlar Sasani şahı I Şapurdan «məktubu qəbul etməyi» özünə sığışdırmamışdı (363, s. 134). Beləliklə, antik dövrdə Bərdə ərazisi müstəqil Albaniya dövlətinin Uti-Alban etnik və siyasi hissəsi olaraq qalmışdı. Qafqaz Albaniyasının, o cümlədən onun mərkəzində yerləşən Bərdənin iqtisadi və mədəni tarixi başlıca olaraq öz əksini antik yazıçıların əsərlərində və arxeoloji materiallarda tapmışdır. Strabonun «Coğrafiya», Böyük Pliniyin «Təbiətin tarixi», Pomponiya Melin «Yerin təsviri», Plutarxın «Paralel canlı təsvir», Korneliya Tatsitin «Annallar», Ptolomeyin «Coğrafiya dərsliyi» əsərləri, Appianın yaradıcılığından, Dion Kassinin «Roma tarixi», Klavdi Elianın «Canlılar haqqında», Kurtsi Ru- fun, Flaviya Arrianın və Yuli Solinin Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 37 əsərlərindən Albaniyanın tarixi coğrafiyası, əhalisi, təsərrüfatı və ticarəti, ictimai quruluş və mədəniyyəti barədə məlumat al- maq üçün çox mühüm mənbədir. Bu məsələyə bir daha toxunmaq lazımdır ki, «Böyük Ermənistan» barədə yazanlar Favstos Buzand, M.Xorenli kimi ilk orta əsr erməni tarixçilərinin əsərlərinə əsaslanırlar. Bu za- man onlar son dərəcə vacib bir cəhəti unudurlar ki, Favstos Buzandın, yaxud Moisey Xorenlinin yaratdığı görüntü – «onların (güya Ermənistanın? -müəllif) əsas ideyaları – yalnız zərdüşt İranının təhlükəsinə qarşı Ermənistanı birləşdirməkdir» fikri həqiqəti əks etdirmir (184, s. 49). Tamamilə şübhəsizdir ki, bu görüntü həqiqətdən çox uzaqdır. Məsələn, Ermənistan IV əsrdə, N.Q.Qarsoyanın qeyd etdiyi kimi, «nə bütöv olmamış, nə də birləşdirilməmişdir» (184, s.49). Orta əsr erməni müəlliflərinin uydurmalarına əsaslanan «Böyük Ermənistan» mifi Aralıq–Qara–Xəzər dənizləri arasındakı üçbucaqdakı torpaqlarda ermənininkindən başqa hər hansı dövləti tamamilə inkar edir (184, s.48). Ancaq bu zaman ermənilərin bu ərazilərdə avtoxtonluğu kimi xırdalıqlar «unudu- lur», hansı ki, onların əcdadları bir vaxtlar uzaq Balkanlardakı Frakiyadan gəlmişlər. Qafqaz Albaniyası isə ilk orta əsrlərdə geniş əraziyə malik idi. O, şimaldan Böyük Qafqaz dağlarına, cənubdan Araz çayına, şərqdən Xəzər dənizinə, qərbdən İberiyaya qədər torpaqları əhatə edirdi. Albaniya dövlətində 11 tarixi vilayət yerləşirdi: Çola (Cənubi Dağıstanda), Lipina (Samur çayının cənubunda), Kam- bisena (İberiyaya qədər olan sərhəddə), Qəbələ (müasir Qəbələ rayonunda), Əcəri (Qəbələnin cənubunda), Şəki (Şəki – Zaqatala Balakən bölgəsində), Paytakaran, yaxud Kaspiana, yaxud Bəlasakan (Mil və Muğan çölündə), Uti, Girdman, Ərsak (indiki Yuxarı Qarabağ və Mil düzünün Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 38 bir hissəsində), Sünik, yaxud Sisakan, yaxud Zəngəzur (6, c.2, f.1; 126, s.63; 224, s.11-13). Tarixi Qarabağ ərazisi Kür və Araz çayları arasında Uti, Girdman, Sakasena, Ərsak, Sünik, Paytakaran vilayətlərini əhatə edirdi. Heç bir şübhə yoxdur ki, Albaniyanın digər əraziləri kimi Qarabağ bölgəsinin, o cümlədən Bərdə əhalisinin də etnik komponentlərindən biri türk tayfaları idi (296, s.178-179; 99, s.16-19). Burada türk etnosları hələ e.ə. III-II minillikdən yaşamışlar. Bu dövrdə Albaniyada yerli tayfalar arasında, gəlmə tayfalar arasında, gəlmələr və yerli tayfalar arasında assimiliya- siya prosesi də baş vermişdir. Aparıcı tayfalar türk mənşəli olmuşdur (296, s.178-179; 99, s.16-19). Yunan – Bizans, alban, gürcü, erməni, Suriya və ərəb mənbələrinin tədqiqi göstərir ki, Albaniyanın yerli əhalisi al- banlar, utilər, lipinalılar, kaspilər, çilblər, qarqarlar, leqlər, gird- manlar, savdeylər olmuşlar. Uti, Paytakaran və Ərsakda əsəsən utilər, qarqarlar və savdeylər yaşamışlar. Həmçinin yazılı mənbələrdə bütün Qafqazda, o cümlədən Qafqaz Albaniyasında, habelə onun mərkəzində - Qarabağ ərazisində köçəri tayfaların yerləşməsi haqqında da qeydlər vardır. Onların maskutlar, saklar və gellərdən ibarət olduğu bildirilir (126, s.41; 224, 18). Bu prosesin mənbəyi xeyli qədimlərdən başlanır. E.ə. VII-VI əsrlərdə Azərbaycan ərazisində türklərin yaratdıqları kimmer-iskit-sak padşaşlığı mövcud olmuşdur (5, s.104-105). Bu fakt Heredotun (e.ə. V əsr), Miletli Heqateyin (e.ə. V-IV əsrlər) və başqalarının əsərlərində təsdiq olunur. Herodota görə, saklar öz qonşuları kaspilərlə birlikdə Əhəməni imperiyasının XV satraplığına daxil idilər (233, 3, 93). Qədim Şərq mixi yazılarında sak mənşəli tayfaların e.ə. VII əsrdə Cənubi Qafqaz- da, o cümlədən, Qarabağ Yüklə 2,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|