Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
46
dövlət müstəqilliyi bərpa edildi. II Vaçenin qardaşı oğlu Mömin
III Vaçaqan Albaniya hökmdarı seçildi (487-510) (136, k.1,
f.23; 126, s.173).
M.Kalankatlı məlumat verir ki, «Vaçaqan çox səxavətli və
sülhsevər
insan
idi. O, quruculuqla məşğul olub öz
ölkəsinin əvvəllər kinli Firuz şahın qəsb etdiyi bütün diyarlarına
hakimiyyətinin bərpa olunmasından xəbərdar olsunlar deyə
fərmanlar göndərdi və Firuzun dövründə təqib edilmiş ölkə
əyanlarının ata-baba mülkləririni qaytardı. Bundan sonra … çar
taxtına şah nəslindən olan Vaçaqanı məsləhət gördülər. O,
böyük şücaətə malik, müdrik, düşüncəli, fiziki cəhətdən sağlam
və gümrah bir adam idi. O, Yezdəgirdin oğlu və Alban çarı Va-
çenin qardaşı idi» (136, k.1, f.24).
M.Kalankatlı məlumat verir ki, «ancaq bunların (Arşakilər
nəslindən olanların –Q.H.) sonuncusuna, Alban çarı Mömin III
Vaçaqana ilahi sərvət zühur edib və bu ilahi sərvət yalnız ona
təqdim olunmuşdu» (136, k.1, f.8).
Mənbə bildirir ki, III Vaçaqan Sasani şahı Balaşın (Valarş)
vasitəçiliyi ilə çar taxtına layiq görüldü. O, xristianlığa böyük
rəğbət bəsləyirdi. Bu məqsədlə Sasani hökmdarı Balaşın əqlinə
təsir edərək ölkədə hər kəsin öz istədiyi dini ibadətə icazəyə dair
əmr verilməsinə nail oldu (136, k.1, f.24; 126, s.174).
Alban Arşakilərinin sonuncu hökmdarı Mömin Vaçaqan
(487-510) müstəqil daxili və xarici siyasət yeridərək ölkənin
siyasi və iqtisadi qüdrətini artırmaq üçün böyük işlər görmüşdür
(136, k.1, f.25-34, k.2, f.1-9).
İlk dəfə olaraq V əsrdə Albaniyada dini qanunlar qəbul
edilmişdir. Bu, tarixi ədəbiyyatda «Albaniya çarı Vaçaqanın
elan edilən qanunları» adı ilə tanınır. Aquendə çağırılmış dini
məclisdə (488-ci il) həmin qanunların müzakirə və qəbul
edilməsini M.Kalankatlı aşağıdakı kimi
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
47
təsvir edir: «Albaniya çarı Vaçaqanın hakimiyyəti dövründə
əhali, yepiskoplar, keşişlər, əyanlar və rəiyyət arasında çoxlu
mübahisələr baş verirdi. Buna görə, çar qərara gəldi ki, Mareri
ayının on üçündə Aquendə böyük məclis çağırılsın …» (136,
k.1, f.33; 126, s.174).
III Vaçaqan Albaniyada məktəblər açdırdı (136, k.1, f.25-
33; 236, s.161; 296, s.100). (Bu barədə ətraflı mədəniyyət
bölməsində bəhs olunacaq).
Dövrün mühüm siyasi hadisələrindən biri Bərdənin Alban
xristian katolikosluğunun mərkəzinə çevrilməsi idi.
M.Kalankatlı yazır: «Çar Vaçaqanın dövründə bütpərəstlik
əleyhinə ciddi tədbirlər görüldü, xristianlıq dini xeyli
möhkəmləndirildi və genişləndi» (136, k.1, f.25-33; 296, s.118).
M.Kalankatlı bildirir ki, «Albaniya katolikosluğunun taxtı Çola
şəhərindən ölkənin paytaxtı olan Bərdə şəhərinə köçürüldü»
(552-ci ildə). Böyük Aran vilayətindən olan Abas katolikos
seçildi. O, katolikos taxtında qırx dörd il oturduqdan və
müqəddəs ömür sürdükdən sonra əbədiyyətə qovuşdu» (136,
k.2, f.1;15, s.43; 236, s.43; 296, s.127).
Albaniya katolikosu Abasın Bərdəyə gəlməsi ərəfəsində
ölkədə xristianlığın xalkedonçuluq təbliğatının güclənməsi
ruhanilər arasında böyük siyasi çaxnaşmalara səbəb olurdu.
Rəsmi kilsə – Alban katolikosluğu Bərdəyə köçürülən kimi,
genişlənməkdə olan həmin əhkamın tərəfdarlarını sıxışdıraraq
ölkədən ucqarlara qovdu. Ruhanilər arasında normal
münasibətlər bərpa edildi (136, k.2, f, 1; 296, s.116).
Albaniyanın siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzi olan Bərdə
şəhəri ölkədə genişlənən xristianlıq dininin də mərkəzinə çevril-
di (136, k.1, f.33).
Mənbələrin verdiyi məlumata görə, həmin tədbirlərin heç
biri Albaniyanı müdaxilələrdən xilas edə bilmədi (136, k.2, f.1;
126, s.206). M.Kalankatlı yazır ki, «bu hadisələrdən
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
48
sonra xəzərlər Albaniya ölkəsini əsarət altına aldılar…» (136,
k.2, f.5).
Albaniyanın VI əsr siyasi tarixi Sasani-Bizans-Xəzər
müharibələri, münaqişələr və digər mürəkkəb hadisələrlə
səciyyələnir.
Dövrün əsas siyasi böhranı yenə də Bizansla Sasanilər
arasında gedən müharibələr və Xəzər dənizinin şimalından tez-
tez Albaniyaya daxil olan müxtəlif tayfaların hücumları ilə bağlı
idi. Ölkənin şimalını qorumaq mümkün deyildi (136, k.1, f.10-
12). Həmçinin, iri dövlətlərin – Bizans və Sasani dövlətlərinin
apardığı müharibələrin döyüş meydanları çox vaxt imperiyaların
öz ərazilərindən kənarda, işğal etdikləri və yaxud işğal etmək
istədikləri ərazilərdə, o cümlədən Albaniya torpaqlarında olurdu.
Albaniya Sasani şahı I Xosrov Ənuşirəvanın (531-579)
hakimiyyəti dövründə həm ictimai-siyasi, həm də hərbi-inzibati
cəhətdən gərgin hadisələrlə üzləşdi (136, k.2, f.12; 126, s.249).
Ölkə hər tərəfdən olan hücumların təsiri altında idi. Buna bax-
mayaraq alban arşakilər sülaləsi ölkənin siyasi, iqtisadi və
mədəni cəhətdən inkişafı ilə bağlı mühüm işlər görə bilmişdir
(136, k.2, f.12). Həmin dövrdə hökmdar ölkənin qanunverici
şəxsi və baş hakimi idi. O, mülki və dini hakimiyyətin qanunve-
rici və məşvərətçi orqanlarına başçılıq, eləcə də ölkənin bütün
silahlı qüvvələrinə komandanlıq edirdi (15, s.138-139; 295,
s.30-41; 296, s.143). Şəhərlərin salınması, bərpası, əmin-
amanlığının təşkili də hökmdarların səlahiyyətinə aid idi (295, s.
30-41; 296, s. 62).
Albaniya dövləti alban Arsakilərinin hakimiyyəti
dövründə qədim Albaniyanın ənənələrini davam etdirirdi.
Həmin dövrdə Albaniya öz müstəqilliyini qoruyub saxlayan su-
veren dövlət idi (126, s.250; 295, s.30-41). Sasanilərlə
Dostları ilə paylaş: |