Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
67
On yeddi döyüşçü ilə o, çayın o biri sahilinə keçib Hunların
düşərgəsinə gəldi və burada çarın qızını aldı, əsarətdən 120 min
baş qoyun, 8 min at və öküz qurtardı və 1200 əsiri azad etdi»
(136, k.2, f.29; 15, s.76; 296, s.158). O, sonra əlavə edir ki,
«bütün bunlar Cavanşirin hakimiyyətinin iyirmi səkkizinci
ilində baş vermişdir. Bu, onun otuz illik hökmranlığı dövründə
olmuş və bütün bu illər ərzində o, gənc yaşlarından
yetkinləşməsinə qədər hakim sipəhsalar kimi bir çox hallarda
ləyaqətli qəhrəmanlıqlar göstərmişdir. Hakimiyyət illərinin
dörddə üçünü əvvəlcə Sasanidə, sonra da Hunlar (Xəzərlər –
Q.H.) darvazası ətrafında keçirmişdir. Bu rəşadəti onu bütün
dünyaya tanıtmış və haqqında olan xəbərlər uzaqlara – şərqdən
qərbə və şimaldan cənuba qədər, arilər və qeyri-arilər arasında
geniş yayılmışdır» (136, k.2, f.29).
Bir sıra tədqiqatlarda Cavanşirin Xəzər xaqanının qızını
almaqla xəzərlərdən asılı vəziyyətə düşdüyü bildirilir (15, s.76;
23; 100). Hər halda xəzərlərin təxminən yüz il ərzində
Azərbaycan torpaqlarına hücumları və ona qarşı müxtəlif for-
mada aparılmış mübarizə haqqında xeyli məlumat verilir (136,
k.2, f.29). M.Kalankatlı bildirir ki, sülh bağlandığına baxmaya-
raq xəzərlər sonralar Albaniyaya dəfələrlə yürüş etdilər (136,
k.2, f.29). Yeri gəlmişkən, elmi ədəbiyyatda Xəzər-Alban
münasibətlərinə dair məsələlərdə xeyli anlaşılmazlıqlar
mövcuddur. Bu problemin geniş şəkildə və obyektiv tədqiqinə
ehtiyac olduğunu düşünürük.
Burada xatırlatmaq lazımdır ki, ərəblərin Sasani
torpaqlarına hücum etdiyi ilk dövrlərdə Cavanşir yeddi il Sasani
ordusu ilə birgə Xilafət ordusuna qarşı vuruşmuşdur.
M.Kalankatlının məlumatına görə Sasani hakimiyyətinin Xilafət
hücumları qarşısında dura bilməyəcəyini başa düşən Cavanşir
geri çəkilərək Albaniya ərazisində hakimiyyətini
möhkəmlətməklə məşğul olmağa başladı. Böyük
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
68
məğlubiyyətdən sonra (651-ci ildə) Sasanilərin bir hissəsi
şimala doğru hərəkət edərək Albaniyada möhkəmlənmək
istərkən Cavanşirin müqavimətinə rast gəldi. Cavanşir İberiya
(Gürcüstan) hökmdarı Aternerseh ilə razılığa gəlib onları
ölkədən çıxardı (136, k.2, f.25). Bu dövrdə atası Varaz-
Qriqordan fərqli olaraq Cavanşir öz hakimiyyətinin
müstəqilliyini qorumaq üçün hələ ərəblərin hakimiyyəti
güclənməmiş Bizans imperiyası ilə əlaqələri yaxşılaşdırmaq və
ölkəni bizanslıların hücumlarından qorumaq üçün Konstansla
Albaniyanı təbəəliyə götürməsi üçün danışıqlar aparırdı. Lakin
ərəblərin Albaniyanı əhatə edən bütün əraziləri tutması
Cavanşiri Bizansla danışıqları kəsib Xilafətlə hesablaşmağa
məcbur etdi. Bu zaman ərəbləri Bələncər yaxınlığında (653-cü
ildə) məğlub etmiş xəzərlərin Albaniyaya hücumları yenidən
başlandı. Cavanşir 662-ci ildə xəzərlərin hücumlarının qarşısını
aldı. Xəzərlərin iki il ondan sonrakı hücumu (664-cü ildə)
Cavanşirin Xəzər xaqanının qızını alaraq onların təbəəliyini
qəbul etməklə başa çatdı (136, k.2, f.29; 15, s.76; 174, s.30).
Xilafət qarşısında digər dövlətlərin (Bizans, Xəzər və s.)
aciz qaldığını görən Cavanşir çıxış yolunu çevik siyasət
yeritməkdə gördü. O, 667-ci ildə xəlifə Müaviyənin yeni
hücumlarından ehtiyat edərək Şama (Dəməşqə), onun yanına
getdi və Albaniyanın Xilafətin tam təbəəliyinə keçdiyini elan
edərək, az miqdarda vergi alınması razılığını əldə edib Bərdəyə
qayıtdı. Üç il sonra (670-ci ildə) Xəlifənin dəvətilə Cavanşir
yenidən Şama (Dəməşqə) getmişdi. Çətinliklə olsa da, o, Al-
baniyanın müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdi (136, k.2,
f.30).
M.Kalankatlı bunu yığcam şəkildə belə təsvir edir:
«Cənub hökmdarı (Xəlifə – Q.H) eşitmişdi ki, bizim şahımızın
(Cavanşir – Q.H.) Bizans imperatoruna qarşı meyli var və o,
Türküstan qəbilələri ilə qohumluğu sayəsində onları
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
69
itaətdə saxlayıb, istədiyi vaxt yürüşə çağıra və ya yürüşdən sax-
laya bilərdi. Buna görə məğrur dünya fatehinin beynində həsəd
əmələ gəldi və o, inanılmış adamlar ilə Cavanşiri öz böyük
andları və hesabsız mükafatları ilə birlikdə öz yanına dəvət etdi.
Cavanşir çoxlu hədiyyələrlə kainat hökmdarının yanına getdi»
(136, k.2, f.30).
Cavanşir öz hakimiyyəti dövründə iki dəfə (667 və 670-ci
illərdə) Xilafət mərkəzinə – Müaviyənin yanına getmiş (ikincidə
dəvət olunmuşdu), hər ikisində də yüksək səviyyədə qarşılanmış
və hörmətlə yola salınmışdı (136, k.2, f.29, 31; 15, s.77; 126).
Xəlifə Müaviyə həm Albaniyanın təbii-coğrafi və strateji
üstünlüyünü, həm də Cavanşirin şəxsi nüfuzunu nəzərə alaraq
onu Xilafətin paytaxtına – Şama dəvət etmişdi. Cavanşir bundan
istifadə edərək birinci gedişində (667-ci ildə) Xilafətin
təbəəliyini qəbul etməklə Albaniyanı ərəb qoşunlarının
qarətindən xilas etdi. O, bəzi güzəştlər alaraq ölkənin nisbətən
əmin-amanlığını təmin edə bildi (136, k.2, f.31; 15, s.78; 126,
s.164).
Ərəb xəlifəsi ilə ilk görüşdə yüksək rəğbət və hörmətlə
qarşılanıb geri döndükdən sonra «Cavanşir üç il dalbadal (667-
670) özünü Cənub hökmdarının sadiq təbəəsi kimi göstərdi»
(136, k.2, f.31).
Ərəb Xilafətinin qərbə doğru genişləndiyi bir vaxtda
Cavanşirin ağıllı məsləhətlərini qiymətləndirən xəlifə ikinci dəfə
(670- ci ildə) onu öz yanına dəvət etdi, daha böyük ərazilərin
hakimiyyətini – Süniki, Arazın o biri sahilində yaşayan
atropatenalıların ixtiyarını da ona verdi. Şöhrətpərəsliyi
sevməyən Cavanşir bu böyük ərazinin hakimiyyəti əvəzində öz
ölkəsinin əmin-amanlığı, tikinti və abadlıq işləri ilə məşğul
olmağı üstün tutdu (136, k.2, f.31; 126, s.125). İkinci görüşündə
o, xəlifədən xahiş edərək ölkədən alınan verginin miqdarını xey-
li azaltdırdı. M.Kalankatlı
Dostları ilə paylaş: |